ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
1918-ի Մայիսին գտնուեցան այրեր, որոնք աղէտալի պայմաններու տակ ոչ միայն ստեղծեցին յաջող դիմադրութիւն, այլ նաեւ Սեյմի փլատակներուն վրայ կազմակերպեցին ազգային պետութիւն: Այս մասին երկու կարծիք չկայ: Դէպքերու հետագայ ընթացքին շուրջ կան շարք մը տարակարծութիւններ: Յօդուածը ինծի համար յստակացման փորձ մըն է: Հասկնալ, թէ ի՞նչ համայնապատկերի մէջ տեղի ունեցան այդ բախտորոշ ճակատամարտերը: Գրել կ՛ենթադրէ միտքերը դասաւորել: Ուշացած պարտաւորութիւն մը…
Մայիսեան ճակատամարտերու նախօրէին հայկական կողմի պարզած պատկերը ծանօթ է բոլորիս: Կան բազմաթիւ ուսումնասիրութիւններ, ինչպէս նաեւ գեղարուեստական գործեր: Մշուշոտ ծանօթութիւն ունինք Օսմանեան կողմին մասին: Պիտի փորձեմ ա՛յդ ներկայացնել:
Օսմանեան Բանակի Նահանջը.- Ի տարբերութիւն շատ մը այլ պետութիւններու, օսմանցիք տակաւին 1383-ին հիմնած էին արհեստավարժ խոշոր բանակ եւ ընդարձակած սահմանները` նուաճելով շրջակայ փոքր իշխանութիւններ: Հարցերը սկսած էին, Վիեննայի պարտութենէն առաջ (1683) (1): Բանակը կորսնցուցած էր մարտունակութիւնը եւ եռանդը, երբ դադրած էին արշաւանքները, ուրեմն եւ, աւարը: Ընտրանի ենիչերիներու «աղաները» կը զբաղէին պալատական սադրանքներով: Կը զբաղէին նաեւ տուրքերէ զերծ առանձնաշնորհեալ «բիզնեսներով»` ի վնաս տնտեսութեան եւ պետական գանձանակի: Բարեկարգումի բոլոր փորձերը ձախողած էին: Ի վերջոյ 1826 թուին Մահմուտ Բ. խաբէութեամբ մէկտեղեց ենիչերի աղաները եւ թնդանօթահար վերացուց զանոնք: Ապա ծայր տուաւ «վհուկներու որս»: Կը կարծուի, թէ սպաննուած են 70 հազար ենիչերիներ: Օսմանեան բանակը կորսնցուցած էր իր գլխաւոր հարուածող ուժը:
1828-ին սկսաւ ռուս-թրքական երկրորդ պատերազմը: Օսմանեան պետութիւնը տակաւին չէր յաջողած գոյացնել արդիական բանակ: Ռուսեր պարտադրեցին Ադրիանապոլի դաշնագիրը, որ քրիստոնեայ հպատակներուն առնչութեամբ զիջումներ կ՛ենթադրէր: 1848-ին կարելի եղաւ կազմել շուրջ 25 հազարնոց արհեստավարժ ուժ մը: Բայց այդ ակնյայտօրէն անբաւարար էր պահպանելու ընդարձակ կայսրութիւնը: Օտարները թալանելու հնարաւորութենէ զրկուած ինքնիշխան փաշաներու պետութիւնը արագ քայլերով կ՛երթար դէպի սնանկութիւն եւ հետեւաբար` դէպի ի՛ր հպատակներու թալանը, հարստահարումը:
Կարմիր Սուլթանը կարող պետական մարդ էր եւ ամէն գնով կը փորձէր պահպանել կայսրութիւնը: Սան Սթեֆանոյի նուաստացուցիչ պարտութենէն ետք նախաձեռնեց դիմել գերմանական կայսեր, կազմակերպելու համար օսմանեան բանակը: Այդ ցաւօք յանգեցաւ նաեւ 16-ը 61-ով փոխարինելու: Գերմանիա պատրաստ էր մարզելու բանակը եւ նիւթապէս աջակցելու սպառազինման: Օսմանեան բանակը պիտի դառնար դաշնակից մը եւ դիմադրէր մրցակից Մեծն Բրիտանիոյ, Ցարական Ռուսիոյ եւ Ֆրանսայի ոտնձգութիւններուն: Մարիշալ ֆոն տեր Կոլցի (1843 -1916) ձեռամբ հիմնուեցաւ գերմանական ծրագիրով ռազմական վարժարան: Էնվեր այդ դպրոցի խանդավառ սանուկներէն մէկն էր:
Բայց արդէն ուշ էր: Ա. Աշխարհամարտի նախօրէին հիւանդ կայսրութիւնը կորսնցուց նաեւ Պալքանեան պատերազմը (1912-13): Առնուազն 2 միլիոն թուրքեր եւ իսլամացած տեղացիներ սպաննուած եւ կամ վտարուած էին Պալքաններէն (2): Այդ կը հրահրէր արդէն իսկ գոյ հակաքրիստոնեայ զգացումները: Նուաստացումը կը հրահրէր նաեւ ազգայնամոլ գաղափարները (3): Գաղութարար Բրիտանիոյ, Ցարական Ռուսիոյ եւ Ֆրանսայի հակադրուած էր գաղութարար դառնալ ցանկացող Գերմանիան: Իթթիհատ իր «թաղիքը նետեց» գերմանական աւազանին մէջ: Պատերազմական նախարարը դարձաւ համաթուրանական ծրագիրներ սնող Էնվեր փաշա: Պարզ է, որ այդ կը նշանակէր «արեւելեան ճակատ»:
Ճակատագրական սխալներ.- Էնվեր փաշա կ՛ուզէր կայսրութեան կորուստները փոխարինել արեւելեան ճակատի վրայ: Կը ծրագրէր վերագրաւել թրքամէտ Պաթումը եւ Վրաստանի վրայով հասնիլ նաւթահորերուն (4): Որպէս ցարական բանակը կռնակէն հարուածող ուժ, Էնվեր կը ջանար կազմակերպել Կովկասի մուսուլման բնակչութիւնը (5): Այս ծրագիրին ի նպաստ էր այն իրողութիւնը, որ մօտակայ պարսկական սահմանի վրայ չկար ռուսական մեծ ուժ:
Պետութեան ենթակառոյցը, առհասարակ, եւ երկաթուղին յատկապէս, պատրաստ չէին այդ տարողութեան պատերազմի: Անգարայէն Էրզրում ճամբորդութիւնը կը տեւէր 5 շաբաթ: Բանակի հրամանատարութիւնը ապիկար էր: Գերմանացի եւ թուրք սպաներու միջեւ յարաբերութիւնները լարուած էին: Կուսակալներ անսակարկ չէին ենթարկուեր կեդրոնի հրահանգներուն: Տեղի ունեցած էին մահափորձեր գերման սպաներու եւ նոյնինքն Էնվեր փաշայի դէմ: Երկրին մէջ կը տիրէին սովն ու համաճարակները:
Երկու կողմերու բանակները նօսրացած էին: Ցարական բանակի 150 հազար զինուորներու շուրջ 90 հազարը ուղարկուած էին եւրոպական ճակատներ, ուր դրութիւնը լրջօրէն ծանր էր: Կովկասեան բանակին մաս կը կազմէին կամաւորական 3-րդ եւ 4-րդ գունդերը` Համազասպի եւ Քեռիի հրամանատարութեամբ: Հայ զինուորները կը կոչուէին «կամաւորներ», որովհետեւ ցարական պետութեան հպատակներ չէին: Մինչեւ 250 հազար հասնող հայ կամաւորներէն մեծ տոկոս մը կը կռուէր այլ ճակատներու վրայ` իբրեւ հաւատարմութեան արտայայտութիւն ցարական իշխանութեան:Կը գործէին նաեւ երկու վրացական գունդեր: Ռուսերը կը կազմէին բանակին շուրջ 40 տոկոսը միայն:
Թրքական կողմին վրայ կար ընտրանի 3-րդ բանակը, որուն սպաներէն շատեր իթթիհատականներ էին: Բայց 190 հազար զինուորներէն մեծ թիւ մը արդէն իսկ ուղղուած էր դէպի Պաղեստին, Սուեզի վրայ յարձակում իրականացնելու համար: Երիտթուրքական այլ ձախաւեր արկածախնդրութիւն մը:
Նկատի առնելով սաստիկ ցուրտ եղանակը (1,5 մեթր ձիւն եւ -25 աստիճան սառնամանիք), կայազօրի հրամանատար Իզզեթ Փաշա պաշտպանողական ծրագիր մշակած էր Էրզրումի բերդին շուրջ, թէեւ չէր ակնկալեր, որ ռուսերը յարձակում գործեն: 1914 նոյ. 10-ին Էնվեր յանկարծ կը հրամայէ ամբողջ ուժով յարձակիլ եւ ոչնչացնել ռուսական կայազօրը: Էնվեր ունէր գերմանական ոճի համարձակ բեմագրութիւն մը: Բանակէն մաս մը կեղծ յարձակումով պիտի «զբաղեցնէր եւ անշարժացնէր» Սարըղամիշի կայազօրը: Այլ մաս մը Ալլահուէքպեր լերան վրայով պիտի անցնէր Կարսի շրջան եւ ռուսերը հարուածէր կռնակէն: Պաշարուած կայազօրը պիտի ոչնչանար: Աւելի խոհեմ Իզզեթ փաշա իր հրաժարականը ներկայացուց, որովհետեւ չէր համոզուած Էնվերի բեմագրութեամբ: Չէին համոզուած նաեւ գերմանացի սպաները: Հրամանատարութիւնը ստանձնեց ինք` Էնվեր:
Զինուորները ոչ մէկ իմաստով նախապատրաստուած էին նման շարժումի մը: Տեղի չէին ունեցած ռազմափորձեր: Չէր տրուած անհրաժեշտ տեղեկութիւն: Չունէին տաք հագուստեղէն եւ բաւարար սննդամթերք: Նման գործողութիւն մը իրագործելու համար անհրաժեշտ էր շատ արագ շարժիլ: Մինչդեռ թրքական բանակը կրնար ժամական հազիւ մէկ քմ յառաջանալ: Միաւորներու միջեւ հաղորդակցութիւնը թոյլ էր: Ռուսական հրամանատարութիւնը ժամանակ ունեցաւ տեղեկանալու եւ հակահարուածի անցնելու:
Ի տարբերութիւն թուրք զինուորներու, հայ կամաւորները մեծաւ մասամբ բնիկներ էին, որոնք քաջ ծանօթ էին աշխարհագրութեան եւ վարժ` ցուրտ կլիմային: Արագաշարժ էին, կը կատարէին գլխաւորաբար հետախուզական եւ գրեթէ հրոսակային բնոյթի (guerrilla) գործողութիւններ: Անոնք խափանեցին շրջանցումի ճարպիկ ծրագիրը: Միով բանիւ թրքական հարուածող բանակը մոլորեցաւ եւ կոտորուեցաւ: Գլխաւորաբար` սառցահար: Օսմանեան պետութիւնը կորսնցուց իր ընտրանի բանակին կէսը` շուրջ հարիւր հազար արհեստավարժ մարզուած զինուոր: Շնորհակալ ենք Էնվեր փաշային, որովհետեւ նոյն այդ 3-րդ բանակն էր, որ մասնակցեցաւ Ղարաքիլիսէի, Ապարանի եւ Սարդարապատի ճակատամարտերուն:
Էնվեր փաշա ստորադաս զինուորականներէն մէկուն տուաւ ուսադիրներ, նշանակեց հրամանատար եւ արագ հեռացաւ աղէտի թատրէն: Կ՛ըսուի, թէ մտադիր էր թուրք ազգէն ներողութիւն խնդրող նամակ մը գրել եւ անձնասպան ըլլալ: Ուրախ ենք, որ հրաժարած է այդ մտադրութենէն: Ընտրանի 3-րդ բանակի դէպի Սուեզ ուղարկուած մասը, որ միացաւ «Պաղեստինի բանակ»-ին, նոյնպէս կոտորուեցաւ, բայց այս անգամ անապատին մէջ (6):
Էնվեր խիստ վրդոված էր կամաւորական գունդերուն խաղացած դերէն: Առաջին անգամ չէր, որ հայեր կը մասնակցէին ցարական բանակի գործողութիւններուն: Պէտք էր արմատական լուծում գտնել այդ հարցին…
Աղէտալի զինադադար. Սարըղամիշի ճակատամարտէն ետք ռուս հրամանատարութիւնը ըմբռնեց, որ կարելի է առանց մեծ կորուստներու արշաւանք կազմակերպել դէպի արեւմուտք: Էրզրում ճանապարհներու հանգոյց էր, ուրեմն նաեւ ունէր ռազմավարական նշանակութիւն: Բայց ցարական բանակը ծանրաբեռնուած էր այլ ճակատներու վրայ: Օսմանեան բանակը նոյնպէս ծանրաբեռնուած էր այլուր, յատկապէս Տարտանելի մէջ, ուր դաշնակիցներ ցամաքահանում կը կատարէին: Ցամաքահանումը կասեցուեցաւ շատ բարձր գնով: Այդտեղ էր, որ Մ.Քեմալ ցուցաբերեց իր կարողութիւնը` իբրեւ առաջնորդ եւ այլընտրանք երիտթուրքերու (7): Արեւելեան ճակատի վրայ ռազմական գործողութիւնները ժամանակաւորապէս դադար առած էին:
Երիտթուրքերը այդ հանդարտ եւ բարենպաստ ժամանակամիջոցը օգտագործեցին` գործադրելու համար վաղուց ծրագրուած Եղեռնը: Կարելի չէր եղած կազմակերպել համատարած ինքնապաշտպանութիւն: Այս մասին կան քաղաքական մեկնաբանութիւններ: Ցարական բանակը չմիջամտեց` արգիլելու համար ահաւոր ոճիրը: Այդտեղ էր ա՛յլ օրակարգով, ոչ վասն մեր փրկութեան: Վանի մէջ եւ թերեւս այլուր, օգնեց, որ հայ բնակչութիւնը տեղափոխուի առանց զանգուածային սպանդի: Արդիւնքը նոյնպէս հայաթափում էր:
Մակընթացութիւն եւ տեղատուութիւն. Տարտանելի գործողութիւններու դադարէն ետք թուրքեր սկսած էին այդ բանակէն ութ զօրաբաժիններ (աւելի քան 100 հազար զինուոր) փոխադրել դէպի արեւելեան ճակատ, որպէսզի շարունակեն կիսատ մնացած ծրագիրները: Ինչպէս նշած էի, փոխադրական միջոցները չափազանց անբաւարար ու դանդաղ էին: Ցարական հրամանատարութիւնը կանուխ տեղեկացաւ եւ, հակառակ ձմրան աննպաստ եղանակին, որոշեց կանխել արեւելեան բանակի ուժեղացումը: Ռուսեր այդ պահուն ունէին մարդուժի եւ, սպառազինման յստակ գերակշռութիւն ինչպէս նաեւ 20 օդանաւ, որոնք հետախուզական, հետեւաբար եւ գումակային դեր կը կատարէին` յաւելեալ գերակայութիւն ապահովելով արշաւող բանակին:
Պատերազմը աւարտեցաւ շատ արագ: Օսմանեան արդէն իսկ թոյլ 3-րդ բանակը անկարող էր աւելի քան 600 քմ երկայնքի ճակատ պաշտպանել. մեծ կորուստներ տալով նահանջեց: Քարտէսը ցոյց կու տայ գրաւուած հսկայ տարածութիւնը: Փետ. 16-ին կամաւորական «գունդերը մտան Էրզրում, սարսափը տիրեց թուրքերուն»: Թուրքեր վրէժխնդրութենէ խուսափելու համար սկսան խուճապահար հեռանալ: Թրքական աղբիւրներ կ՛ըսեն, թէ տեղահանուած է 1,5 միլիոն թուրք բնակչութիւն որոնց կէսը մահացած է սառնամանիքի, հիւանդութեան, սովի պատճառով: Մինչեւ օրս հաւաքական գերեզմաններ կը յայտնաբերուին: Վրէժի հասկնալի զգացումը արտայայտուած է շարք մը երգերու մէջ: «Հայոց առիւծն ինկաւ վրէժը կրծքին» … «Էրզնկայէն մինչեւ Կարին / Մաքրեցինք թուրք ցեղերին» …
Օսմանեան պետութիւնը այդ տարածքները կորսնցուց տեղահանութենէն ե՛տք: Այդ ի նպաստ չէ այն չքմեղանքին, թէ պետութիւնը այդ «ժամանակաւոր» խիստ միջոցառումին դիմեց որպէս ինքնապաշտպանութիւն:
Ցարական բանակը ծանր պարտութիւններ կրեց եւրոպական ճակատի վրայ: Ծայր տուաւ յեղափոխութիւն եւ քաղաքացիական պատերազմ: Այդ կը նշանակէր նաեւ սով եւ հիւանդութիւն: Լենին կնքեց Պրեսթ Լիթովսքի պայմանագիրը, որ ընդարձակ հողային զիջումներ կը պարտադրէր ոչ միայն օսմանեան, այլ նաեւ եւրոպական սահմաններուն վրայ: Կամաւորական գունդերը այլեւս բանակին մաս չէին կրնար կազմել: Ռուսեր զինամթերքի խոշոր մէկ մասը յանձնեցին հայկական կողմին եւ հեռացան: Սկսաւ անկազմակերպ նահանջ …
Մարտունակութեան ոգին .- Սարըղամիշէ ետք երիտթուրքեր կատարեցին մեծ զօրահաւաք: Բանակին թիւը հասաւ 2,6 միլիոնի: Բայց այդ հսկայ բանակին միայն շուրջ 100 հազարը մարզուած զինուորներ էին: Իսկ կայսրութեան սահմանները` անհամեմատ ընդարձակ: Այդ չարգիլեց երիտթուրքերու արկածախնդիր ծրագիրները:
Երբ զինադադար յայտարարուեցաւ, Օսմանեան բանակը կը հաշուէր մօտ 300 հազար: Բանակը ունեցած էր մօտ 500 հազար զինուորի կորուստ, 400 հազար վիրաւոր եւ աւելի քան 200 հազար գերիվարուած: Իթթիհատական կառավարութիւնը հրաժարեցաւ, որպէսզի Մ. Քեմալ չպարտադրուի ընդունիլ աւելի ծանր պայմաններ: Առաջին կարգի իթթիհատականեր հեռացան կամ հեռացուեցան, որպէսզի չներկայանան Մ. Քեմալի կազմակերպած դատավարութիւններուն: Ծանօթ է, որ Մ. Քեմալ խոհեմաբար սպաննել տուած էր ոճրագործ Թոփալ Օսմանը, որ իր գործադիր աջ բազուկը եղած էր Պոնտոսի ջարդերու ընթացքին (8):
Մէկ միլլիոն զինուոր, օսմանեան բանակի աւելի քան 40 տոկոսը դասալիք եղած էր (9): Այս անհամեմատ մեծ տոկոսը մեկնաբանութեան կը կարօտի: Բրիտանիա նոյնպէս կայսրութիւն էր: Բրիտանական բանակի աւելի քան 70 տոկոսը կը կազմէին գաղութներու հպատակներ, որոնք անձնազոհութեան պատճառ չէին կրնար ունենալ: Այսուհանդերձ, դասալքութեան տոկոսը 4 տոկոս էր: Տասն անգամ նուազ, քան օսմանեանը (10): Շուրջ 2/3-ը փախուստ տուած են իրենց զէնքերով: Այս նոյնպէս մեկնաբանելի է: Այդ կը նշանակէ, որ զինուորը պիտի դիմէ աւազակութեան եւ կամ կռուի նոյնինքն օսմանեան պետութեան դէմ:
Կռուէ փախչիլը անհամատեղելի է այն դրոյթին հետ, թէ «իւրաքանչիւր թուրք զինուոր կը ծնի»: Բայց 535 հազար մահերու միայն 68 հազարը հետեւանք էր ռազմական գործողութիւններու: Աւելի քան 87 տոկոսը հետեւանք էր հիւանդութեան, սաստիկ եղանակի եւ վատ սննդառութեան: Օսմանեան սնանկ պետութիւնը պարզապէս անկարող էր պահել այդ թիւով բանակ: Անբաւարար էին նաեւ սպառազինումն ու զինամթերքը: Կարգապահութիւնը պահելու համար թերացողները ֆիզիքապէս անխնայ կը պատժուէին: Այդ ի հարկէ կը խորացնէր զինուորներու եւ սպաներու միջեւ գոյացած վիհը:
Առածի կարգ անցած է Եմէնը, որ իբրեւ Մեքքայի դուռն էր, եւ որուն պահպանութիւնը ու քաֆիրներէ պաշտպանութիւնը սրբազան պարտականութիւնն է ինքնակոչ Խալիֆէ սուլթանին: Եմէն կարեւոր էր ապահովելու համար հնդկական Ովկիանոսի մէջ գործող օսմանեան նաւատորմի մատակարարման կապը Եգիպտոսի հետ: Բայց այդ նաւատորմը վաղուց զիջած էր Եւրոպական պետութիւններու նաւատորմերուն: Ինչեւիցէ: Զինուորագրեալներու պարտադիր 5 տարի ծառայութեան վրայ կը բարդուէին 8 յաւելեալ (ռէտիֆ) տարիներ: Ո՞վ կը յուսար 13 տարի ողջ մնալ Եմէնի մէջ (11): Զինուորագրեալի ընտանիքը առաջին իսկ օրէն սուգ ու շիւան կը պահէր: Այս բներքով կան ժողովրդական երգեր, յատկապէս դէպի Եմէնի «գերեզմաննոց» ուղարկուած զինուորագրեալներու կապակցութեամբ: Ինծի ծանօթ է «Եմէնի Երգը» (watch?v=3DuUoEQPa2I ), որ կ՛ըսէ «Եմէնի մէջ վարդի փոխան փուշ կը բուսնի/Գացողն ինչո՞ւ ետ չի գար արդեօք/ Մուշէն ճամբան զառիվեր է/ Գացողն ինչո՞ւ ետ չի գար արդեօք»: Երկրորդ տողը ձեւով մը թագնագիր է: «Զառիվեր»-ը սկզբնաւորութիւնն է Մուշէն Էրզրում տանող ճամբուն: Տեղացիք գիտէին այդ: Այլ երգ մը կ՛ըսէ (watch?v=kL8Rk5GmeZA) «Գիւղին մէջ մանուկներ կու լան/սովը թոյլ չի տար որ քնանան / Ես դասալիք զինուոր մըն եմ / Հա՛րս, կապէ իմ վէրքերս / հա՛րս, թաս մը ջուր տուր ինծի»:
Օտար հողերու վրայ դարեր շարունակ պարտութիւններ կրած եւ խեղճացած Օսմանեան բանակը կորսնցուցած էր իր մարտունակութիւնը:
Հայկական կողմը կը կռուէր, որովհետեւ չկար այլ ելք ու ճար: Կը կռուէր, որպէսզի ապրի:
Հուսկ բանք.- Հսկայական կարեւորութիւն ունեցող երեք հերոսական ճակատամարտերը, բաղդատած նախորդներուն, տարողութեամբ փոքր էին: Օսմանեան կողմը ունէր աւելի քան 50 առ հարիւր թիւի եւ սպառազինման առաւելութիւն: Այսուհանդերձ, տասնեակ քիլոմեթր ետ մղուեցաւ: Այս իրողութիւն է: Յարգա՛նք նահատակներուն:
Ապա եկան Պաթում, Պաքու եւ շատ մը այլ ցաւոտ իրադարձութիւններ: Բայց մնաց պետութիւնը: Այդ է այս օրուան իմաստը: Յուսանք, որ Հայաստանի ներկայ իշխանութիւնը կը գիտակցի, թէ ինչպիսի աւանդ հասած է մեր օր:
———————-
(1).- Ի գիտութիւն անգիտաց, մահիկաձեւ «քրուասան»-ը հնարուած է այդ յաղթանակը նշելու համար:
(2).- Կարգ մը աղբիւրներ շատ աւելի բարձր թիւեր կու տան, աւելի քան 10 միլիոն:
(3).- Այդ երեւոյթը շատ ցաւօք առկայ է նաեւ Հայաստանի խեղճացած իրականութեան մէջ:.
(4).- Պաթումի մէջ թրքամէտ երեւոյթներ նկատելի են մինչեւ օրս: Անձնապէս առիթ ունեցած եմ զգալու այդ:
(5).- Էնվեր 1922-ին սպաննուեցաւ հայ զինուորի մը կողմէ, երբ կը փորձէր Տաճիկիստանի մէջ իսլամական ըմբոստութիւն կազմակերպել:
(6).- Փոքր տարիքիս առիթ ունեցած եմ լսելու Եղեռնէն վերապրած պատկառելի ծերունի մեր կօշկակար Եղիան, որ մաս կազմած էր այդ բանակին: Ան կը պատմէր, թէ ինչպէ՛ս թուրք սպաներ կը հրամայէին գրոհել դէպի բրիտանական դիրքեր, մինչ գնդացիրներ հանդարտօրէն կը հնձէին զիրենք: Ռազմանաւերէն արձակուած ծանր ռումբերը ձեւով մը փրկութիւն էին, որովհետեւ աւազին մէջ կը բանային խոշոր «ձագարներ», ուր կարելի էր պահ մը պատսպարուիլ: Որպէս ուտեստ ունէին բուռ մը հում սիսեռ: Կիզիչ արեւուն տակ պէտք էր սիսեռի հատիկները երկար ատեն բերնին մէջ պահել, որպէսզի կակուղնան:
(7).- Ի տարբերութիւն իթթիհատականներու, Մուսթաֆա Քեմալ ըմբռնած էր, որ առաջնորդը պիտի գտնուի ճակատամարտի առաջին գիծին վրայ, եւ որ սպան անձամբ պիտի առաջնորդէ զինուորները:
(8).- «Աթաթուրքի ֆետային Թոփալ Օսման» վերնագիրով կան առնուազն երկու «դիւցազներգական» ժապաւէններ եւ այլ երկեր:
(9).- 2600 – (500 + 200 + 400 + 300) = 1100 հազար կամ 1,1 միլիոն:
(10).- Հ. Եաշար, «Առաջին Աշխարհամարտի տարիներուն դասալիք զինուորներու հարցերու արժեւորում մը», Journal Of Modern Turkish History Studies, գարուն 2016:
(11).- Այշէ Հիւր, «Օսմանական ամէնէն մեծ գերեզմանատունը` Եմէն», «Ռատիքալ», 29 մարտ 2015:
