ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի եւ Ղարաքիլիսէի կենաց մահու հերոսամարտերէն եւ թրքական ներխուժող բանակներու կասեցումէն ետք, Հայոց Ազգային խորհուրդը 28 մայիս 1918-ին Թիֆլիսի մէջ Հայաստանի անկախութիւնը հռչակեց:
Նորաստեղծ փոքրիկ հանրապետութեան անդրանիկ կառավարութեան կազմը հրապարակուեցաւ 24 յուլիս 1918-ին: Վարչապետ` Յովհաննէս Քաջազնունի, արտաքին գործոց նախարար` Ալեքսանդր Խատիսեան, ներքին գործոց նախարար` Արամ Մանուկեան:
Երկիրը լեցուն էր Արեւմտեան Հայաստանէն, Ցեղասպանութենէն ճողոպրած շուրջ 450 հազար գաղթականներով, որոնք փողոցներու եւ աւերակ տուներու մէջ կամ թուփերու տակ տեղաւորուած էին: Սարսափելի էր յատկապէս որբերուն վիճակը:
Քաոսային վիճակ էր. համատարած սով, եւ ծայր առաւ քոլերայի համաճարակը:
Օգոստոս 21-ին Հայաստան յայտարարուեցաւ քոլերայի կողմէ վտանգուած երկիր:
Հապճեպով պատրաստուած հիւանդանոցները անզօր էին դարման հասցնելու: Դեղ չկար, սնունդ չկար, սպիտակեղէն չկար:
Սովին եւ համաճարակին հետ, խախտած էր ապահովութիւնը: Դասալիք զինուորներ, ապրուստի միջոց չունեցող գաղթականներ ու տեղացիներ, խումբերով կամ անհատ-անհատ, կը յարձակէին ճամբորդներու վրայ, կը թալանէին տուներ եւ կը խանգարէին անդորրութիւնը:
Մինչեւ հոկտեմբեր վերջացաւ հացի պաշարը: Դուրսէն ոչինչ կու գար: Սովը ահռելի համեմատութիւններ ստացաւ, իսկ քոլերան բազմաթիւ կեանքեր խլեց:
Աշնան քոլերան յաղթահարուեցաւ եւ ներքին գործոց նախարար Արամ Մանուկեան 31 հոկտեմբեր 1918-ին լուծեց քոլերայի դէմ պայքարող կառավարական գլխաւոր կոմիտէն:
«31 հոկտեմբերի, 1918 թ.
Ս. Թ. նոյեմբերի 1-ից Հայաստանի Հանրապետութեան տերիտորիայի վրայ խոլերայի համաճարակը վերջանալու պատճառով խոլերայի դէմ կռուող բոլոր կազմակերպութիւնները, ի թիւս սոցա եւ գլխաւոր կոմիտէն, համարել լուծարուած:
Ներքին գործերի մինիստր Արամ Մանուկեան»:
***
Առաջին Աշխարհամարտի աւարտին, Օսմանեան կայսրութիւնը, պարտուած դուրս գալով, յաղթական դաշնակիցներուն հետ 30 հոկտեմբեր 1918-ին Մուտրոսի մէջ զինադադար կնքեց:
Նոյեմբերին թրքական գրաւող զօրքերը քաշուեցան Ղարաքիլիսէէն եւ Ալեքսանդրապոլէն:
Թրքական զօրքերը հազիւ հեռացած, ծայր տուաւ բծաւոր տիֆի համաճարակը: Համաճարակի տարածման պատճառներէն մէկը գաղթականներու կուտակումներն էին:
Կառավարութիւնը գաղթականները թուրքերէն հեռացած շրջաններուն մէջ տեղաւորելու համար ջանք չէր խնայեր, սակայն միշտ չէր յաջողեր: Կարգ մը շրջաններու մէջ բախումները կը շարունակուէին, իսկ փակ ճանապարհները կը յետաձգէին գաղթականներուն վերադարձը:
Ցուրտը, բուք ու բորանը, սովը եւ համաճարակը դժնդակ պայմաններ ստեղծեցին:
Ղարաքիլիսէի մէջ որբերը կը փախչէին դաշտերը, արածելու համար: Ձեռք ինկած բոյսը արմատախիլ կ՛ընէին եւ առանց հողէն մաքրելու կ՛ուտէին:
Զինուորներ իրենց քաղցը կը յագեցնէին դաշտերը արածելով: Զինուորական հիւանդանոցները բերնէ բերան լեցուն էին: Հիւանդապահները աւելի դիակներ կրելով կը զբաղէին, քան հիւանդներ խնամելով:
Շատ ընտանիքներ լման վարակուեցան եւ մեռան: Մեռելները այնքան շատ էին, եւ ժողովուրդը այնքան ուժասպառ դարձած էր, որ թաղման արարողութիւններ ալ չէին կատարեր: Դիակները օրերով անթաղ կը մնային, կը նեխէին եւ նոր համաճարակներու աղէտ կը պատրաստէին:
Երեւանի մէջ օրական հարիւրաւոր մարդիկ կը մահանային: Գերեզմանատուները հողաթումբեր չէին երեւեր, որովհետեւ անընդհատ նորերը կը բարձրանային:
Ներքին գործոց նախարարութեան կարեւոր յանձնարարութիւններու պաշտօնեայ Սարգիս Օհանջանեան վարակուեցաւ եւ մահացաւ դեկտեմբեր 2-ին: Մահուան թափօրին մէջ էր անոր ընկեր, ներքին գործոց նախարար Արամ Մանուկեան: Նախարարը սակայն չկրցաւ քալել մինչեւ Թոխմախի գերեզմանատուն եւ կէս ճամբայէն ետ դարձաւ տուն ու պառկեցաւ, առանց գիտնալու հիւանդութեան բնոյթը:
***
Խորհրդարանը 3 յունուար 1919-ին քննարկեց բծաւոր տիֆին դէմ պայքարելու համար մէկ միլիոն ռուբլի յատկացնելու կառավարութեան պահանջը:
Խնամատարութեան նախարարի պարտականութիւնները կատարող Ալեքսանդր Խատիսեան զեկուցեց, որ համաճարակը ահռելի համեմատութիւններու հասած է: Ան առաջարկեց միջոցներ ձեռնարկել նաեւ քոլերայի դէմ, որ գարնան կրնար կրկին գլուխ բարձրացնել:
Բծաւոր տիֆով վարակուեցան եւ մահացան Երեւանի մէջ գործող չորս բժիշկներ` Անդրէասեան, Զաքարեան, Շահբազեան եւ Նալբանդեան, պետական վերահսկիչ Բերբերեան, խճուղիներու առաջին մասի պետ Թորգոմ Նիկողոսեան, Երեւանի քաղաքային վարչութեան անդամ Յակոբ Յարութիւնեան եւ երիտասարդ գործիչ Փառնակ Յակոբեան:
***
Վրացական բանակը 1918 դեկտեմբերին գրաւած էր Ախալքալաքն ու Լոռին, եւ սկսած էր հայ-վրացական պատերազմը (որ աւարտեցաւ դեկտեմբերի վերջաւորութեան):
Ռոստոմ հայ-վրացական հակամարտութիւնը կարգաւորելու նպատակով դեկտեմբերի վերջաւորութեան Պաքուէն մեկնեցաւ Թիֆլիս:
Պաքուէն Թիֆլիս մեկնող շոգեկառքի նոյն բաժինին մէջ պառկեցուցին Ռուբէն Քաջբերունին, որ բծաւոր տիֆով վարակուած էր: Ճամբան Ռոստոմ խնամեց զայն եւ ինք ալ վարակուեցաւ:
Այլ վկայութեան մը համաձայն Ռոստոմ Պաքուէն վարակուած էր, բայց կը կարծէր, որ մալարիա է հիւանդութիւնը:
Ռոստոմ մահացաւ 19 յունուար 1919-ին, Թիֆլիսի մէջ:
***
Հայաստանի Հանրապետութեան կերտիչ եւ մեծագոյն գործիչ Արամ Մանուկեան աշխատանքի բերումով բազմաթիւ մարդոց հետ կը տեսնուէր եւ նոյնպէս վարակուած էր բծաւոր տիֆով: Սակայն տրամադրութիւնը բարձր էր եւ չէր գանգատեր: Յունուարի կիսուն առողջական վիճակը վատթարացաւ եւ գիտակցութիւնը կորսնցուց: Ան մահացաւ 29 յունուար 1919-ին:
Համաժողովրդական յուղարկաւորութիւնը տեղի ունեցաւ փետրուար 1-ին: Դագաղը Երեւանի Սուրբ Պօղոս-Պետրոս եկեղեցիէն ձեռքերու վրայ հասցուցին գերեզմանատուն:
***
Հայաստանի կառավարութիւնը փետրուարին ստիպուած դիմեց Եւրոպայի եւ Միացեալ Նահանգներու օժանդակութեան:
Բծաւոր տիֆն ու սովը նահանջեցին 1919-ի գարնան, երբ օրերը տաքցան եւ հասաւ ամերիկեան օժանդակութիւն` ալիւր, ցորեն, բրինձ, լուբիա, կորեկ, եգիպտացորեն, վարսակ, խտացած կաթ, ճարպ, շաքար եւ թէյ:
1918-ի աշունէն մինչեւ 1919-ի գարուն, սովին եւ համաճարակին զոհ գնաց 150-էն 180 հազար մարդ:
