ԿԱՐՕ ԱՂԱԶԱՐԵԱՆ
«Տեղահանութեան իսկական նպատակը թալանն ու ոչնչացումն էր: Իրականութեան մէջ անիկա բնաջնջման նոր եղանակ մըն էր: Երբ թրքական իշխանութիւնները հրաման կու տային, փաստօրէն, անոնք ամբողջ ԱԶԳ-ի մը մահավճիռը կ’արձակէին»:
ՀԵՆՐԻ ՄՈՐԿԸՆԹԱՈՒ –Թուրքիոյ մէջ
Միացեալ Նահանգներու դեսպան, 1918:
«Այս աշխարհի վրայ արդարութիւն կա՞յ», «Մինչեւ ե՞րբ հայ ժողովուրդը մահուան դառն բաժակը պիտի ըմպէ», «Ինչո՞ւ մեծ մօրս աչքերը միշտ կ’արցունքոտին», հարցադրումներ, որոնք յաճախ պատանի տարիքիս իմ միտքս խճողած են: Կ’ուզէի դպրոցին ցուցատախտակին վրայ զետեղուած Ապրիլ 24-ի պատկերներուն խորքը թափանցել, լացող ծերունիներու հետ զրուցել եւ գիտնալ իրենց հոգիները չարչրկող ցեղասպանութեան թողած ահաւոր հետեւանքներուն մասին: Ափսոս, մօրենական մեծ մայրս չէր ուզեր խօսիլ իր ապրած արհաւիրքներուն մասին: Այնթապէն տեղահան եղած ատեն իրենց կրած ծանր տառապանքներուն մասին: Սակայն անոր աչքերը խօսուն վկայարան էին: Բազմիցս փորձած եմ իրմէ տեղեկութիւններ ունենալ, լսել մեր նահապետական ընտանիքին մասին: Ան միայն կ’արտասուէր, երբ կը յիշէր իր ծնողքն ու մեծ մօր նահատակութիւնը Այնթապի մէջ եւ աղիողորմ կ’ըսէր, որ Աստուած թող չներէ թուրքին:
Հայ ժողովուրդի պատմութեան գիրքի դառն էջերուն մաս կը կազմէ նաեւ հօրս տեղահանութեան պատմութիւնը: Հօրս ընտանիքը ենթարկուած է տեղահանութեան, եւ լոկ գիշերուան մը մէջ Քըրքխան գիւղի բնակիչները թուրքերու մահուան ու ջարդի սպառնալիքին տակ փախած են իրենց ծննդավայրէն, հօրենական տունէն: Այդ ժամանակ շատ դժուար եւ թշուառ պայմաններու մէջ հասած են Հալէպ, ուր սուրիական կառավարութիւնը գրկաբաց ընդունած է հայերը, ապա անոնք փոխադրուած են Լիբանան: Հօրս յիշողութեան մէջ ամենեւին չէին ջնջուած իր ծննդավայրի բնակարանը, դրացիները, կենցաղը, դպրոցը: Ան սակայն հայու տոկուն հաւատքով կրցաւ կուրծք ցցել կեանքի ահաւոր դժուարութիւններուն դէմ, ոչ մէկ ատեն ընկրկեցաւ, հայապահպանման ջահակիրը եղաւ, հայ ընտանիք կազմեց եւ հայախօսութիւնն ու հայօրէն ապրիլը առաջնահերթ նկատեց: Հետաքրքրական էր, որ ան ամրօրէն կառչած էր Հայաստանին, հակառակ անոր որ ծնած էր Քըրքխան (Ալեքսանտրեթի սանճաք): Հայ մշակոյթը, աշուղական երգերն ու Հայաստանի կայանէն սփռուող յայտագիրները հոգեկան անդորր ու բերկրանք կը պատճառէին իրեն: Այս երեւոյթը անուղղակի պատգամ մըն է բոլոր անոնց, որոնք կը նախընտրեն իրենց տուներուն հեռատեսիլներէն թրքական ժապաւէններ դիտել եւ թրքական մշակոյթը քաջալերել:
Ահաւասիկ ցեղասպանութեան սերունդի վերապրողի մը կենդանի պատմութիւնը, որ Կիլիկիոյ մէջ ենթարկուեցաւ թրքական կառավարութեան մշակած բիրտ ծրագիրին` տեղահանութեան, ջարդին: Յիրաւի Թուրքիոյ մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպան Հենրի Մորկընթաուի կենդանի վկայութիւնը ճշմարտացի եւ փաստագրական վաւերագիր է Հայոց ցեղասպանութեան եւ ամբողջ ազգի մը բնաջնջման վերաբերեալ: Վէրքը չսպիացաւ, սակայն հայուն աննկուն եւ անկորնչելի հաւատքը յաղթահարեց ամէն արգելք` ի խնդիր հայ ժողովուրդի գոյատեւման:
1895-ին Համիտեան ջարդերով թուրքերու կողմէ մեկնարկը կատարուեցաւ ազգակործան մեծ ծրագիրին: Դժբախտաբար հայ ժողովուրդը ահաւոր օրեր տեսաւ. ցաւ, ցասում, անդառնալի կորուստ, ջարդ, անմեղ զոհեր: Աշխարհի վրայ գետ մը կայ, բայց այդ գետը ոչ մէկ քարտէսի վրայ կը գտնուի: Անիկա 1915 թուականի անմեղ զոհերու արեան գետն է, որ հոսելով մարդկային խիղճի ու արդարութեան հովիտներով, վերջապէս պիտի հասնի հատուցման ծով:
