Համազգայինի Նոր Նախաձեռնութիւնը. Մ. Զարիֆեանի Արխիւը Հանգրուանեց ԳԱԹ-ում
Վ. ՍԱՐԳՍԵԱՆ
Ուրախութեամբ պէտք է ասեմ` ի վերջոյ եկել է ժամանակը, որ այն մարդիկ, որոնք մեր մեծերի արխիւներից ունեն արտերկրում, ժամանակն է, որ այդ հսկայածաւալ ժառանգութիւնը տեղափոխեն հայրենիք: Սա հոգեւոր ներգաղթի մի ձեւ է, եւ այս օրինակը թող վարակիչ լինի բոլորին. Եղիշէ Չարենցի անուան գրականութեան եւ արուեստի թանգարանում այսօր յայտարարեց Համազգային հայ կրթական եւ մշակութային միութեան երեւանեան գրասենեակի տնօրէն Ռուզան Առաքելեանը` հայ մեծանուն բանաստեղծ Մատթէոս Զարիֆեանի անձնական արխիւը ԳԱԹ-ի տնօրէն Կարօ Վարդանեանին յանձնելու ժամանակ:
Ընդամէնը 30 տարիների կեանք ապրած պոլսահայ բանաստեղծ, արեւմտահայ պոեզիայի վերջին ներկայացուցիչ Մատթէոս Զարիֆեանի արխիւը մինչ օրս պահպանւում էր Պէյրութում` գրողի զարմուհու` Սիլվիա Աճեմեանի մօտ:
Սիլվիա Աճեմեանը միայն վերջերս է ցանկութիւն յայտնել, որ արխիւը տեղափոխուի հայրենիք եւ յատկապէս Գրականութեան եւ արուեստի թանգարան:
«Կարծում եմ ճիշդ հասցէ է ընտրել, որովհետեւ այստեղ առիթ կը լինի, որ երիտասարդ գիտնականները, գրականագէտները կարողանան Մատթէոս Զարիֆեանի գրական ժառանգութիւնը ուսումնասիրել: Գրական շրջանակներում բնականաբար գիտեն Մատթէոս Զարիֆեանի մասին: Նրա գործերի հատընտիրը Հայաստանում տպագրուել է, բայց աւելի լայն զանգուածներին գրեթէ անծանօթ հեղինակ է», նշեց Ռուզան Առաքելեանը` յաւելելով, որ այժմ լայն ուսումնասիրութիւնների շնորհիւ Զարիֆեանի տրամաթիզմով լի կեանքը եւ ստեղծագործական ժառանգութիւնը կը դառնայ առաւել լայն հանրութեան սեփականութիւնը:
«Ձեր տրամադրութեան տակ կը գտնէք 11 թղթապանակներ` դասակարգուած հետեւեալ ձեւով. 1-5` փաստաթղթեր, նամակներ, նկարներ, ֆրանսերէն անգլերէն քերթուածներ եւ արձակ գործեր, 6` թերթեր, 7-8` քերթուածներ, 9-11` օրագրութիւն: Ժամանակը հասած կը նկատենք, որ վաղամեռիկ բանաստեղծի արխիւը դուրս գայ ընտանեկան մտերմիկ շրջանակից, եւ յուսով ենք, որ հայրենիքի մէջ, մասնագիտական նոր շնչով կեանքի կոչուի նրա յիշատակը» ԳԱԹ-ի տնօրէն Կարօ Վարդանեանը կարդաց Սիլվիա Աճեմեանի ստորագրութեամբ գրութիւն-պատգամը, որն աւարտւում էր այդպիսի վերջաբանով:
«Մենք գիտենք, թէ ինչպէս մեր արեւմտահայ գրական ոսկէ սերունդը ճղակոտոր եղաւ, գլխատուեց: Մենք Զարիֆեանի առիթով պէտք է մխիթարուենք. այն սակաւ բացառութիւններից է, որ կարծես թէ դուրս մնաց Ցեղասպանութեան այդ հողմապտոյտից, ինչպէս, օրինակ, Արշակ Չոպանեանը, Երուանդ Օտեանը եւ այլն, որոնք հետագայում ապրեցին եւ ստեղծագործեցին իրենց դժբախտ սերնդակիցների փոխարէն: Այսինքն ամէն մէկն արեց աւելին, քան ի վիճակի էր սովորական մահկանացուն», նշեց ԳԱԹ-ի տնօրէն Կարօ Վարդանեանը` յաւելելով, որ, Զարիֆեանը, ցաւօք, դիպուածով եւս դուրս մնալով այդ Ցեղասպանութեան հողմապտոյտից, ընդամէնը մի քանի տարի անց` 1924 թ. զոհ գնաց թոքախտին` դարի հիւանդութեանը, որն արդէն տասնամեակից աւել կեղեքում, տանջում էր նրան:
Մինչ այս հեղինակին առնչուող որոշակի նիւթեր արդէն առկայ էին ԳԱԹ-ում: Օրինակ, Թորոս Ազատեանի ֆոնտում պահպանուել են Մատթէոս Զարիֆեանի տասնեակից աւելի բանաստեղծութիւններ:
Արեւմտահայ պոեզիայի վառ ներկայացուցիչն ապրեց ընդամէնը 30 տարի: Շատ երիտասարդ մահացաւ` թողնելով հրաշալի գրական ժառանգութիւն, հիմնականում` բանաստեղծութիւններ եւ, ինչպէս նշուած էր Սիլվիա Աճեմեանի տեղեկանքում, նաեւ փորագրութիւններ:
«Համարենք, որ այս նուիրատուութեամբ, այս համալրումով որոշակի ամբողջացաւ արեւմտահայ գրողների արխիւների այն հրաշալի հաւաքածուն, որը պահպանւում է Գրականութեան եւ արուեստի թանգարանի ֆոնտերում: Որոշ մասը ցուցադրւում է, որպէսզի այցելուն, ընթերցողը ամփոփ պատկերացում կազմի: Մենք հեղինակներ ունենք, որոնց ժառանգութիւնը կազմում է մի քանի տասնեակ մեծադիր, մարդահասակ արխիւներ», փաստեց Կարօ Վարդանեանը:
Որքա՞ն ժամանակ յետոյ ուսումնասիրողը հնարաւորութիւն կ՛ունենայ ԳԱԹ-ում հետազօտել Զարիֆեանին` Yerkir.am-ի հարցին ի պատասխան` ԳԱԹ-ի տնօրէնը նշեց, որ այս ծաւալի արխիւը մշակելու համար մի քանի ամիս է հարկաւոր: Այդուհանդերձ, քանի որ թանգարանն ունի 4 գիտական բաժին` գրականութեան, թատրոնի, շարժապատկերի եւ երաժշտարուեստի, իսկ ամէն բաժնում կայ ընդամէնը 3-4 գիտաշխատող, պէտք է որոշակի ժամանակահատուած, որպէսզի գիտաշխատողը աւարտի իր ձեռքի տակ եղած ծրագրային աշխատանքը, նոր ստանձնի հերթական հեղինակի ժառանգութեան մշակման պարտաւորութիւնները:
«Հեղինակներ կան, որոնց մշակման գործընթացը գիտաշխատողից պահանջում է 1 տարի, հեղինակներ կան` 3 եւ աւելի տարիներ: Ուսումնասիրւում են, դասդասւում են բանաստեղծութիւններն առանձին, նամակները եւ լուսանկարները առանձին: Ամէն նիւթի նկարագրութիւնը մանրամասն տրւում է: Վերջում դա դառնում է մէկ մատեան` իր բաժիններով, որպէսզի ուսումնասիրողի համար աշխատանքը հեշտ լինի: Մենք ունենք 1200-ից աւել հեղինակների արխիւներ, որոնցից միայն կէսն է մշակուած եւ շարունակ համալրւում է: Յետոյ պահպանւում է ֆոնտերում եւ սպասարկւում է հնարաւոր բոլոր միջոցներով», բացատրեց Կարօ Վարդանեանը:
ԳԱԹ-ի տնօրէնը եւս ամէն առիթով կոչ է անում` ում տանը իրենց աւագներից կամ դիպուածով փաստաթղթեր կան, բերեն եւ ի պահ տան ԳԱԹ-ին:
Յաւելենք, որ ԳԱԹ-ին այսօր ի պահ տրուած արխիւը դառնալու է Մատթէոս Զարիֆեանի առանձին ֆոնտը: