ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ
«Անտարես» հրատարակչատունը իր «պարտադիր ընթերցանութիւն» շարքին մէջ վերջերս վերահրատարակեց Վահագն Գրիգորեանի1908-ին լոյս տեսած «Ժամանակի գետը» (1) հատորը, որ ամբողջութեամբ Ցեղասպանութիւնը, անոր զոհերը, անոնց եւ իրենց յաջորդներուն կեանքը, մինչեւ` ներկայ ժամանակները, եւ հայ-թրքական յարաբերութիւնները լայն պաստառի մը վրայ կը ներկայացնէ ու կը քննարկէ:
Ժամանակի անցումը միշտ ալ Գրիգորեանի ուշադրութեան առարկան եղած է: Սփիւռքի մէջ ան նախ հայ ընթերցողին ուշադրութիւնը գրաւած էր իր «Ադամամութ» (2) վէպով, որ ընտանիքի մը կէսդարեայ պատմութեան կը հետեւէր եւ կը բացուէր այսպէս. «Երբ նրանք յայտնուեցին մեր փողոցում, երբ մենք տեսանք նրանց, երբ նրանք կողք-կողքի քայլեցին դէպի սեւ տուֆից տունը, մենք վերջապէս տեսանք այն, ինչը վաղուց էինք տեսնում, իմացանք այն, ինչը փաստօրէն վաղուց գիտէինք: Սեւ տունը, ժամանակին` այնքան բարձր ու շքեղ, հպարտ ու հաստատուն, յանկարծ տեսանք փոքրացած ու խեղճացած» (էջ 3): Եւ իսկապէս, երբեմն փոքր թուացող պատահար մը կ՛արթնցնէ գիտակցութիւնը ժամանակի թաւալումին, երբ կ՛անդրադառնանք, որ ոչ միայն մարդիկ կը փոխուին, նաեւ վայրերը կը մաշին, իրենց փայլքը կը կորսնցնեն, «կը ծերանան»: Ընթերցողին ուշադրութիւնը գրաւող հետաքրքրական այլ կէտ մըն է սոյն երկու վէպերուն մէջ երեւցող նոյն վայրը` հինգերորդ փողոցը, ուր վէպերուն երեւանեան գործողութիւնները տեղի կ՛ունենան:
Նաեւ ուշագրաւ է հեղինակին խոր ծանօթութիւնը քաղաքական դէպքերուն: «Ժամանակի գետը» հատորին ընթերցման ատեն կ՛անդրադառնանք, որ ան լայն պրպտումներ կատարած է ոչ միայն Ցեղասպանութեան օրերուն կատարուած վկայութիւններուն, հաւաքուած տուեալներուն, այլեւ ատկէ ետք Թուրքիոյ հանրապետութեան մէջ պատահած իրադարձութիւններուն, փոքրամասնութեանց դէմ կիրարկուած խտրական օրէնքներուն, հայ-թուրք յարաբերութիւններուն, ցեղասպանութեան գծով Եւրոպական Խորհուրդի առած որոշումներուն, անոնց հետեւող թրքական ու հայկական հակազդեցութեանց մասին եւ այլն, մինչեւ վէպի գրարման ժամանակը (3):
Վէպը, սկզբնաւորութեան, կը զարգանայ մէկ ընտանիքի ողբերգութենէն մեկնած` Վանէն Խարբերդ նորապսակ եկած Մարիամի, որուն ամուսինը` Գնէլը եւ աները կը տարուին Ցեղասպանութեան նախօրեակին եւ իր վրայ կը մնայ կեսրոջ, փոքր տագրոջ` Յովսէփին ու տալոջ` Արուսեակին պատասխանատուութիւնը: Աներոջ` Գալուստի թուրք բարեկամը` Ապտուլլահ պէյը կ՛առաջարկէ փոքրերը քովը ձգել, որպէսզի փրկուին տեղահանութենէն: Մարիամը 200 ոսկի կու տայ անոր` հարիւրը երեխաները պահելու եւ կեսուրին հետ ճամբայ կ՛ելլէ: Աւելի ուշ պիտի գիտնանք, որ Ապտուլլահ պէյը Յովսէփը որբանոց նետելէ ետք, տասնմէկամեայ Արուսեակը ամուսնացուցած է զաւկին` Թայիփի հետ, այս ձեւով տէր ըլլալով Գալուստ Տէր Գալուստեանի գործին եւ տան: Տարագրութեան ամբողջ ժամանակաշրջանին տասնութամեայ Մարիամին գերմարդկային ճիգը ողջ մնալն է մինչեւ Հալէպ, Տէր Զօր եւ Ֆրանսա, որովհետեւ յղի է նաեւ: Ան առաջին շրջանին ողջ կը մնայ, որովհետեւ Ռեճեփ չաւուշ անունով ոստիկան մը աչքը տնկած է վրան եւ զինք կը պաշտպանէ, որովհետեւ օրական մէկ ոսկի կը գանձէ իրմէ եւ չի գիտեր` Մարիամը իրե՞ն պահէ, թէ՞ քիւրտ բէկի մը ծախէ… Մարիամը իր որդին կը կոչէ հօրը անունով` Գլակ եւ զայն կը մեծցնէ Վանի ու Խարբերդի, իր հօր ու հարազատներուն յիշատակներով: Մարիամը կը գիտնայ նաեւ, որ Վանի իր հարազատները` Տէր Գալստեանները հաստատուած են Հայաստան: Մարիամի մահէն ետք Գլակը կը ներգաղթէ Խորհրդային Հայաստան` այն երազանքով, որ հոնկէ պիտի հասնի Խարբերդ, եւ իր սկզբունքային արտայայտութիւններուն համար, շատ մը ներգաղթողներու պէս, կ՛աքսորուի Սիպերիա: Հոն է, որ պիտի հանդիպի Սուրիա-Լիբանանէն գաղթած եւ Սիպերիա աքսորուելու ատեն շոգեկառքին մէջ սառած խմբակի մը միակ վերապրողին` Քնարին: Գլակը Հայաստանի մէջ կը գտնէ մօրը հարազատները` զարմիկը, սակայն հայերու մեծամասնութեան պէս, ան զգուշ, խեղճացած է: Գլակը Սիպերիայէն կը վերադառնայ կնոջ եւ տղուն` Գալուստին հետ, սակայն քանի զարմիկը եւս, որուն վրայ կասկած ունի, որ զինք կրնայ մատնած ըլլալ պետութեան, իր տղուն անունը Գալուստ դրած է, իր տղան Գնէլ կը կոչէ: Գլակը բազմաթիւ գրաւոր բողոքներէ ետք կը յաջողի ընտանիքով Ֆրանսա վերադառնալ: Գլակը երկար չ՛ապրիր եւ կը թաղուի Մարսէյ, Մարիամի կողքին: Ասկէ ետք աստիճանաբար Գնէլին շուրջն է, որ պիտի զարգանայ պատումը: Գնէլը ֆրանսագիր վիպասան կը դառնայ, Գնէլ Գալուստ ստորագրութեամբ. իր զօրաւոր երեւակայութիւնը ուշադրութիւնը կը գրաւէ ֆրանսացի ընթերցողին:
Վիպագիրը, ինչպէս ըսի, շատ լայն կը բանայ կարկինը: Կ՛անդրադառնայ հարստութեան տուրքին, որ աթաթուրքեան հանրապետութեան կողմէ Պոլսոյ ոչ թուրք փոքրամասնութիւնները տնտեսապէս քայքայելու ուղղուած ահաւոր հարուած էր. իսլամացած հայերու խնդրին, որովհետեւ աւելի ուշ Գնէլ կը գիտնայ, որ Յովսէփ վերապրած է իսլամացած, Եուսուֆ Աղրըօղլու անունով, Փարիզ գացած է Մարիամն ու եղբօր տղան փնտռելու, սակայն` շատ աւելի ուշ գիտցած, որ Մարիամը Մարսէյ եղած է ու` մահացած, իսկ Գլակը Հայաստան ներգաղթած է: Իսկ երբ Գնէլը Պոլիս կու գայ պսակուելէն ետք եւ աւելի ուշ մեծ հօրեղբայրը գտնելու, պոլսահայերը կը վախնան հաւաքական վայրերուն մէջ իր հայերէն խօսելէն եւ արտայայտութիւններէն: Անկախ Յովսէփ-Եուսուֆի շիրիմին այցելելէն, մանաւանդ` սկզբնաւորութեան, Գնէլ կ՛ուզէ ամբողջ Պոլիսը այցելել եւ աստիճանաբար կը գիտակցի, որ` «ցաւն այն էր սակայն, որ նա ամենեւին էլ իր հարազատին նկատի չունէր. գերեզմանատուն էր նրա համար Պոլիսը: Ներողութիւն, Ստամբուլը» (էջ 295): Փաստը այն է, որ Պոլիսը իսկապէս Ստամպուլ դարձած է, այդ բազմամշակութային քաղաքը աւելի քան իննսունինը տոկոսով թրքացած է: Աւելի՛ն. Ռեճեփ չաւուշին պէս Մարիամը կողոպտող ոստիկանը` Ռեչեփ Փերինչեք դարձեր է, բարձր աստիճանի պաշտօնեայ, որ հայերը երախտամոռ կը նկատէ, իսկ Ապտուլլահ պէյի պէս բարեկամին տունը քանդող մարդիկ, Գալուստի պէս անձերու հարստութիւնը գողնալէ ետք, հարստութեան տուրքին պատճառով սնանկացած հայերու ու յոյներու Պոլսոյ կալուածներուն տիրացած են: Օտար թղթակիցի մը հետ հարցազրոյցի մը ընթացքին ան իր երկարակեցութիւնը կը վերագրէ իր բարութեան, իսկ իր թոռնիկը կը վկայէ, որ ան հայերու տեղահանութեան ատեն շատ մը ծնողներուն կողմէ լքուած երեխաներ փրկած է…
Ժամանակի գետը բնականաբար իր ընթացքը կը շարունակէ, սակայն մեզի համար միշտ գարշահոտութիւն մը կայ, որ կու գայ Թուրքիոյ շնական կեցուածքէն, օրէնքներէն, հայը այդ հողերէն վերացնելու քաղաքականութենէն, որ իրենց ստեղծած մեծ քաղաքակրթական ներդրումն է: Իթթիհատի կազմակերպած Ցեղասպանութիւնը Քեմալի եւ իր յաջորդներուն կողմէ կը շարունակուի, հայրենի բնաշխարհը ոչ միայն պարպուած է իր հարազատ զաւակներէն, նաեւ հայութեան հետքերը կը ջնջուին անկէ: Վէպը, որ յաճախ տարբեր ձայներով, պատմողներով կը զարգանայ, կ՛անդրադառնայ Եանիքեանէն սկսեալ մինչեւ 1975-ի Վիեննայի ու Փարիզի հակաթուրք ահաբեկումներուն, Ֆրանսայի եւ Եւրոպական խորհրդարանի Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ տրուած որոշումներուն, թրքական հակազդեցութեան, Պոլսոյ հայոց պատրիարքարանի դատապարտող որոշումներուն, որոնք երբեմն բառացիօրէն կը մէջբերուին` ցոյց տալով թրքահայութեան պատանդի իրավիճակը, Հրանդ Տինքի սպանութիւնը եւ այլն:
Գնէլ պիտի վերադառնայ հինգերորդ թաղամաս եւ հանդիպի իր զարմիկներուն: Գալուստը արդէն մասնակից եղած է ղարաբաղեան կռիւներուն եւ` վիրաւորուած. ան ազգային մտածողութիւն ունի: Հայ-թրքական բանակցութիւններուն անդրադառնալով` կ՛ըսէ. «Յիշո՞ւմ ես, մի անգամ պատմում էի. քսան թուի աշնանը, երբ թուրքերը գալիս էին Կարսի վրայ, հայ պոլշեւիկները հայ զինուորների մէջ թռուցիկ էին տարածում. բառացի գուցէ չյիշեմ, բայց միտքը սա էր. մի՛ կրակէք թուրք եղբայրների վրայ, կրակէք ձեր հրամանատարների վրայ, եթէ դաշնակցականները պարտուեն, Հայաստանը կը լեցուի ռուսական հացով… Նոյն կոչն են անում ՀԱՇ-ականները, ուղղակի հացն այս անգամ թուրքական է»: Ապա կ՛աւելցնէ «ՀԱՇ-ի հաշուարկով,- ասաց Գալուստը,- մի բան Թուրքիայի բերանը գցելով, մի բան Ազրպէյճանի, այսինքն` Ցեղասպանութիւնն ու Ղարաբաղը, մի երկու տասնամեակ կարելի է անտարտ իշխել, իսկ թէ իրենցից յետոյ Թուրքիան ու Ազրպէյճանը Հայաստանի կոկորդին չոքելու ինչ պատրուակ կը գտնեն, նրանց չի հետաքրքրում» (էջ 385): Այս ալ սահմանը բանալու, թրքական իշխանութիւններու հետ առանց նախապայմանի բանակցելու, Թուրքիոյ հետ առեւտուր ընելու կոչեր կատարող քաղաքական ղեկավարներու թէ հայ ժողովուրդը չարաշահող առեւտրականներու ուղղուած քննադատութիւնն է:
Գնէլը վերջաւորութեան իր իսկական անունով ֆրանսերէնով կը գրէ իր ընտանիքին վէպը, որ որոշ չափով այս վէպն է, մեր ողբերգութիւնը եւ Թուրքիոյ մերժողական քաղաքականութեան պատճառով հայուն շարունակական ողբերգութիւնը, տագնապը, որ լուծում կը փնտռէ: Վէպի վերջընթեր գլուխին մէջ ազդարարութեան նմանող երեւակայական հատուած մը կայ, ուր կը տեսնենք, որ Թուրքիան Եւրոպական Միութեան միացած եւ մեծամասնութիւն դառնալով` իշխանութեան հասած է եւ նոյն թրքացման քաղաքականութիւնը կը վարէ այնտեղ` Եւրոպայի մէջ, իր քաղաքակրթական մե՜ծ ժառանգութենէն մեկնած:
Իբրեւ վէպ` իսկապէս մանրամասնօրէն ուսումնասիրուած գործ մըն է Վահագն Գրիգորեանի աշխատանքը: Ճիշդ է, որ հիմնական անձնաւորութիւնները ընդհանուր գիծերով կը ներկայանան եւ հոգեբանօրէն չեն խորանար, որովհետեւ վէպին հիմնական նիւթը Ցեղասպանութիւնն է, սակայն Աղէտին կապուած բոլոր երեսները կը ներկայացնեն եւ կը հասնին մինչեւ մեր օրերու զարգացումներուն: Հրաշալի է նաեւ հոն կիրարկուած հեգնանքը, սարքազմը:
Այս մէկը վէպ մըն է, որ ամէն հայ պէտք է կարդայ, սփիւռքի մէջ թէ Հայաստանի, մանաւանդ անոնք, որոնք պատասխանատու դիրքերու վրայ են եւ յաճախ սահմանները բանալու համար միամտաբար բանակցութիւններու կը նստին… նաեւ` այսպէս կոչուած հայրենի համեստ քաղաքացիները, որոնք կ՛ուզեն մոռնալ «դար մը առաջ պատահած եղելութիւնները» եւ իրենց արձակուրդները կ՛անցընեն Թուրքիոյ ծովափները…
—————–
1.- Գրիգորեան, Վահագն. «Ժամանակի գետը», Անտարես հրատ., Երեւան, 2017, 526 էջ:
2.- Գրիգորեան, Վահագն. «Ադամամութ», «Սովետ. Գրող», 1984, 376 էջ:
3.- Հեղինակին շահագրգռութիւնը քաղաքական կեանքին ու դէպքերուն նկատմամբ կը տեսնենք նաեւ այլ գործերու մէջ, ինչպէս` «Առաջնորդի կեանքն ու մահը», հրատարակուած Երեւան, 2006-ին, «Նայիրի» հրատարակչատան կողմէ:
Հատուած` Վահագն Գրիգորեանի Վէպէն
Խարբերդցի Գլակի ու վանեցի Մարիամի Տիարպեքիր-Հալէպ ճանապարհի ծնունդ Գլակի եւ Էսքիշեհիրցի Պետրոսի ու պիթլիսցի Թագուհու դամասկոսցի դստեր Քնարի եուզաքովցի թոռ ու որդի Գնէլս Լիթվայում, որի տեղը, ամօթ էլ է ասել, երէկ կարգին չգիտէի: Հա՜, արմատներս եմ գտնում: Բայց ինչ կապ կարող է ունենալ Վիլնիւսը Վանի կամ Խարբերդի, Պիթլիսի կամ Էսքիշեհիրի, Տիարպեքիր-Հալէպ ճանապարհի կամ Դամասկոսի եւ, վերջապէս, Ալթայի երկրամասի Եուզաքովօ աւանի հետ: Նոյնիսկ` Երեւանի հետ, որտեղ դպրոց են գնացել, Մարսելի հետ, որտեղ թաղուած են Գլակն ու Քնարը եւ Մարիամ տատս, Կարագանդա-Բառնաուլ երկաթուղային ճանապարհի հետ, որտեղ սառել են Թագուհի տատս ու Պետրոս պապս, մօրեղբայրս ու մօրաքոյրս, Փարիզի հետ, որտեղ հիմա սովորում է աղջիկս:
Մղձաւանջ է, մտածում էր Գնէլը, եւ մենք համաձայն ենք նրա հետ, որովհետեւ մղձաւանջն աւելի էր խորանում, երբ յանկարծ մտածում էր, որ մի օր նման մի տոհմածառ էլ իր աղջկայ մտքով կ՛անցնի եւ աւելի վատ կը լինի, որովհետեւ կ՛աւելանան նաեւ նրա մայրական կողմի տատ ու պապը` ծնուած Պոլսում, մէկը թաղուած Փարիզում, միւսը, եթէ թաղուած, Աշքալէում:
Եւ այստեղ յիշում էր Յովսէփին` թաղուած Պոլսում, Արուսեակին` Խարբերդում: Աստուած ի՜մ, մտածում էր, իսկ որտե՞ղ են մեծ տատ ու պապերս եւ Գլակը (հայրս չէ, պապս), որտե՞ղ են նրանց ոսկորները, եւ, յուսահատուած, այլեւս ոչ մի բանի մասին չէր մտածում, որովհետեւ մտածում էր` նոյնիսկ վստահ չէ, որ այսքան բանը ճիշդ է յիշում, ոչինչ չի շփոթում: Բայց միտքը նենգօրէն` շարունակում էր նոյն խնդրի շուրջը պտտուել, թէեւ դեռ չգիտէր` ինչ խնդրի: Ինչո՞ւ, մտածում էր, աղջիկս հայերէն չգիտի կամ գիտի չիմանալու չափ: Որովհետեւ հայերէն չէր խօսում կինս: Իսկ նա ինչո՞ւ հայերէն չգիտէր: Որովհետեւ համարեա չգիտէր նրա մայրը: Որովհետեւ, Արամ Արարատ, չկարողացար համատեղել արժանապատուութիւնն ու հայախօսութիւնը:
Անհեթեթ է հնչում, բայց այդպէս էր: Որովհետեւ չուզեցիր երեխաներիդ պատանդ թողնել: Գիտէիր, որ եթէ ընտանիքդ կողքիդ լինի, ստիպուած թոյլ կը տաս` թուրքը վզիդ նստի: Ուրեմն, թոռներիդ, ապա եւ ծոռնուհուդ ֆրանսախօսութիւնը հետեւանք է յանուն նրանց մայրերի ապահովութեան կատարուած զոհողութեան, որովհետեւ կինդ նրանց հետ Փարիզ նստած, քո կարօտը քաշելով, ինքը ֆրանսերէն էր սովորում, երեխաներն էլ հետը: Միանգամայն տրամաբանական է: Աղջիկդ` զոքանչս, հայերէն քչից-շատից գիտէր, բայց ֆրանսացի ամուսնու տանը օգտագործելու առիթ չունենալով, կամաց-կամաց մոռանում էր, իսկ նրա աղջիկը` կինս, արդէն երկու բառ գիտէր հայերէն (տիկնոջդ` տատիկին ուրախացնելու համար), եւ, բնականաբար, անհրաժեշտ չհամարեց չարչարուել, իր աղջկան` քո ծոռնուհուն, կիրակնօրեայ դպրոց տանել-բերել յանուն մի բանի, որն ինքն էլ չունէր:
Բայց իմ աղջիկը գոնէ երեք քառորդով հայ է, գիտակցութեան մէջ հայ լինելն ունի, իսկ նրա երեխաներն ի՞նչ ծնողներից կը ծնուեն, այսինքն` ի՞նչ հօրից, չէ՞ որ շատ հաւանական է, որ նրանց հայրը հայ չլինի, եւ եւս մի սերունդ կը յիշուի, որ մայրական կողմից հայկական արիւն ունեն, յետոյ դա էլ կ՛անհետանայ, որ նոյնն է, թէ աղջիկս չամուսնանայ կամ երեխայ չունենայ, ուրեմն, ես փաստօրէն Տէր Գալուստեանների մեռնող տոհմի վերջին հայ Տէր Գալուստեանն եմ կամ ընդհանրապէս վերջին Տէր Գալուստեանը: Ինչեւէ, մտածում էր, նոյնիսկ ճակատագրի շնորհ է, որ Տէր Գալուստեան տոհմն իրենով է աւարտւում. ըստ ամենայնի` Գլակը չպիտի ծնուէր, ծնուելուց յետոյ էլ Տիարպեքիր-Հալէպ ճանապարհին մի օրուայ կեանք պիտի ունենար, բայց պնդերես եղաւ, ապրեց, Ֆրանսա հասաւ, ներգաղթեց Սովիետ Հայաստան, աքսորուեց Ալթայ, վերադարձաւ իր սովետական «յարկաբաժինը», այնտեղից` նորից Ֆրանսա, այլ խօսքով` համարեա շուրջերկրեայ ճամբորդութիւն: Իսկ ինքն ինչո՞վ է պնդերես չի: Ծնուել է Ալթայում, Եուզաքովօ աւանում (Ստալինի մահուան առաւօտեան), մանկութիւն, պատանեկութիւն 5-րդ փողոցում անցկացրել (գրել Խրուշչովին ու Պրեժնեւին), երիտասարդութիւնը` Մարսէլում (այստեղ էլ շարունակեց գրել), մնացած կեանքն էլ գրելուն-մրելուն զուգընթաց վատնում է Փարիզ-Երեւան-Ստամպուլ եռանկիւնում:
Կարո՞ղ էր այս ամէնը չլինել: Ըստ էութեան, չպիտի լինէր, որովհետեւ Ալթայ ընկած Գլակի անքուն գիշերների մխիթարութիւնն այն էր, որ չի ամուսնացել, իր նման երկրորդ թշուառ լոյս աշխարհ չի բերել: Բայց ճակատագիրը նրան Քնարին մատուցեց, թէեւ բացառուած չէ, որ Գլակը մտածէր. ամուսնանալը հո պարտադիր զաւակ ունենալ չի՞: Թշուառը, սակայն, լոյս աշխարհ եկաւ: Բայց ընդամէնը մէկ քիլոկրամ ութ հարիւր կրամ քաշով եւ հազիւ եօթ ամսական, եւ Եուզաքովոյի ծննդատան բազմափորձ բժիշկները Գլակին մխիթարում էին. նորածինն ընդամէնը մէկ-երկու ժամուայ, շատ-շատ օրուայ կեանք ունի:
Բայց արի ու տես, որ նոյն ժամերին Ստալինն էր մեռնում, բժիշկ ու քոյրեր, Քնարին լքելով, րոպէն մէկ խռնւում էին միակ սարքին ռատիոընդունիչի շուրջը, եւ նա, անյաջողակ նորածնին իր ծոցն առած, տաքացնում էր իր շնչով, յետոյ էլ տեղական ոչ բժիշկներին վստահեց, եւ Գլակն անդարձ զրկուեց իր մխիթարութիւնից: Եւ ճարահատեալ (երբ 5-րդ փողոցի «յարկաբաժին» վերադարձաւ, երբ Գնէլն սկսեց դպրոց յաճախել) փիլիսոփայում էր. «Չծնուելը մեր կամօք չէ, ապրելուն ալ խանգարողներն են շատ»: Այնպէս որ, մտածում էր Գնէլը, մի անգամ ճակատագրից խոյս տուեցինք, երկու անգամ, մի օր թակարդը պիտի ընկնէինք: Եւ ընկանք: Եւ ո՞ւմ նուէրն է սա ինձ:
