Նափոլէոն
(Ծննդեան 200-ամեակին Առիթով)
Տարօրինակ ու բացառիկ ճակատագիր մը վերապահուած էր քորսիքացի այս հայրենասէրին` ծնած Այաչչիօ, 15 օգոստոս 1769-ին, որ պատանեկութեան տարիներուն կը պայքարէր ֆրանսական լուծէն ազատելու համար իր հայրենիքը:
Բախտը, սակայն, տարբեր ձեւով պիտի տնօրինէր իր կեանքը: Երիտասարդ տարիքին Ֆրանսա պիտի գար հետեւելու համար զինուորական ասպարէզին: Ու հազիւ վարժարանը աւարտած` առիթ պիտի ունենար զինուորական իր բնածին հանճարին ապացոյցը տալու Թուլոնի մէջ` իբրեւ թնդանօթաձիգ տեղակալ:
Ֆրանսական Մեծ յեղափոխութեան խռովայոյզ տարիներուն նոր առիթներ պիտի ունենար արժեցնելու ռազմագէտի իր անվիճելի կարողութիւնները: Բազմաթիւ յաղթանակներ պիտի ապահովէր ֆրանսական դրօշին: Շնորհիւ իր հեղինակութեան ու հմայքին` իր մականին տակ պիտի համախմբէր հարիւր հազարաւոր անձնազոհ զինուորներ, որոնք հաւատարմօրէն պիտի կապուէին իրեն հետ եւ յաղթանակէ յաղթանակ պիտի առաջնորդէին զինք:
Ա՛յնքան պիտի սիրէր Ֆրանսան, որ 1796-ին իր միջամտութեան շնորհիւ է, որ Քորսիքան վերջնապէս պիտի կցուէր իր երկրորդ հայրենիքին:
Նուիրապետական զանազան աստիճաններէ անցնելով, ի վերջոյ պիտի հասնէր իր փառքի գագաթնակէտին` դառնալով կայսր ֆրանսացիներու, 1804-1815: Պոնափարթ պիտի դառնար Նափոլէոն Ա., ծերակոյտի որոշումով:
Յանդուգն ու քաջ զինուորական, օժտուած նախաձեռնութեան բացառիկ ոգիով, ոտքին տակ առաւ բովանդակ Եւրոպան: Սպանիայէն մինչեւ Ռուսիա յաղթական կռիւներ մղեց: Զարկաւ ու զարնուեցաւ:
Նուաճած երկիրներուն մէջ իբրեւ թագաւոր նստեցուց ազգական մը կամ մարաջախտ մը:
Ահուսարսափի մատնեց Անգլիան, Գերմանիան, Աւստրիան ու Ռուսիան, որոնք միացեալ ճակատ կազմեցին իրեն դէմ: 1812-ին Մոսկուայի հրկիզումը եւ մեծ բանակին անփառունակ նահանջը դարձակէտ մը կազմեց իր ա՛յնքան փայլուն ասպարէզին մէջ:
Զօրաւոր կամքի տէր, երբե՛ք չյուսահատեցաւ: Անվեհեր կուրծք տուաւ ներքին եւ արտաքին ամէն կարգի թշնամութեանց ու դժբախտութեանց: Դաշնակիցները գրաւած էին Փարիզը, երբ 1814 ապրիլ 6-ին գահէն հրաժարեցաւ Ֆոնթենեպլոյի մէջ: Պահ մը աքսորական մնաց Էլպա կղզիին մէջ: Ուրկէ շուտով (1815 փետրուար 26-ին) մեկնելով` վերադարձաւ Ֆրանսա եւ կրկին գլուխն անցաւ բանակին, ճակատելու համար Ուէլինկթընի եւ Պլիւխերի գերակշիռ ուժերուն դէմ:
Ուաթերլոն կ՛ըլլար իր վերջին ճակատամարտը: 1815 յունիս 22-ին երկրորդ եւ վերջին անգամ գահէն կը հրաժարէր` տեղի տալով երեսփոխաններու հակառակութեան առջեւ ու կ՛ապաւինէր «վեհանձնութեանը» անգլիացիներուն, որոնք զինք իբրեւ գերի արգելափակեցին Սենթ Հելեն կղզիին մէջ:
Մարդը, որ տարիներով դողացուցած էր Եւրոպան, աքսորի մէջ կ՛աւանդէր իր հոգին 1821-ին: 52 տարեկան էր. իր բովանդակ ուժերու լրութեան մէջ, պատրաստակամ` կրկին կռուի ճակատ նետուելու, եթէ հնարաւորութիւն ունենար:
Ֆրանսայի գլխաւոր թշնամին էր Անգլիան: Բրիտանական կղզիները զինու զօրութեամբ գրաւելու անկարելիութեան առջեւ, Նափոլէոն տնտեսական պաշարման ենթարկեց Անգլիան: Ու ծրագրեց ծանր հարուած մը տալ անոր` գրաւելով Եգիպտոսը, որպէսզի վտանգէ Հնդկաստանի ճամբան:
1798 մայիս 19-ին Պոնափարթ Թուլոնէն ճամբայ ելաւ 335 նաւերով, որոնց մէջ տեղ գրաւած էին 38.000 զինուորներ, եօթը զօրավարներ, որոնց շարքին` Քլեպեր եւ երկու հարիւր գիտնականներ` գլխաւորութեամբ Մոնժի եւ Վիվան Տնոնի: Թարգմանն էր արեւելագէտ Ամետէ Ժոպեր, հեղինակ` «Ուղեւորութիւն ի Հայաստան եւ Պարսկաստան» գրքին:
Ֆրանսացիք Մալթայէն ետք դիւրաւ գրաւեցին Աղեքսանդրիան եւ յառաջացան դէպի Գահիրէ: Կիզէի մէջ Պոնափարթ խօսեցաւ իր պատմական ճառը. «Այս բուրգերու, բարձունքէն քառասուն դարեր ձեզ կը դիտեն»:
Ջախջախիչ պարտութիւն կրեցին մեմլուքները յուլիս 21-ին: Սակայն քանի մը օր ետք, օգոստոս մէկին անգլիացի ծովակալ Նելսըն Ապուքիրի նաւամատոյցին առջեւ խորտակեց ֆրանսական նաւատորմը:
1799 փետրուարին Թուրքիա պատերազմ յայտարարեց Ֆրանսայի դէմ: Հակառակ Աքիայի ձախողութեան եւ Եաֆայի մէջ ծագած ժանտատենդին` Պոնափարթի զինուորները ծով թափեցին թրքական բանակը Ապուքիրի առջեւ:
Բարերար արդիւնք ունեցաւ Եգիպտոսի գրաւումը ֆրանսական բանակին կողմէ: Նախագահ Նասըր իր «Յեղափոխութեան փիլիսոփայութիւնը» գրքոյկին մէջ կը շեշտէ, որ «14 ամսուան մէջ Պոնափարթ շատ աւելի ըրաւ Եգիպտոսի համար, քան` թուրքերը երեք դարերու ընթացքին»:
Սուլթան Սելիմ Գ. 1517-ին գրաւած էր Եգիպտոսը եւ խալիֆայութիւնը խլած` Ֆաթեմիներու ձեռքէն:
Ֆրանսացի գիտնականներ հոյակապ գիրք մը հրատարակեցին «Նկարագրութիւն Եգիպտոսի» խորագրով, 21 մեծադիր հատորներով, որոնց 11-ը նկարներ են: Պոնափարթ Գահիրէի մէջ հիմնեց եգիպտական կաճառը: Տպարան բացաւ եւ զարկ տուաւ մշակոյթին: Երկու տասնեակ տարի ետք ֆրանսացի Շամփոլիոն պիտի գտնէր մեհենադրոշմներու բանալին, փարաւոններու պատմութեան վրայ մեծ լոյս պիտի սփռուէր: Եգիպտագիտութեան հիմը կը դրուէր:
Նափոլէոնի զինուորական յաղթանակները վաղանցուկ եղան: Սակայն մշակոյթի մարզին մէջ իր կատարած գործերը անմահ անուն ապահովեցին իրեն:
Ֆրանսայի Քաղաքային օրէնքը, ծանօթ` «Քոտ Նափոլէոն» անունով, ցարդ ի զօրու է եւ իբրեւ օրինակ ծառայած է ուրիշ ազգերու: Թէեւ պահ մը մենատիրութիւն փորձեց, սակայն Ֆրանսական յեղափոխութեան գլխաւոր գաղափարներուն տարածիչն եղաւ: Իր «Քաղաքային օրէնքը» առաւելաբար հիմնուած է ժողովրդավարական սկզբունքներու վրայ:
Պատուոյ լեգէոնը, պետական-վարչական կարգ մը հիմնարկութիւններ, ստեղծուած` իր նախաձեռնութեամբ, ցարդ կը պահեն իրենց գոյութիւնը:
Իր փառապանծ հմայքը, աշխարհի կտակած իր յոյսերն ու հեռանկարները, իր անձն իսկ հարիւր յիսուն տարիէ ի վեր ներշնչման աղբիւր կը հանդիսանան քաղաքական ամէն հոսանքի եւ ամէն ազգի պատկանող գրողներուն համար: Հազարաւոր հատորներ հրատարակուած են իր մասին եւ կը հրատարակուին տակաւին, աշխարհի ամէն կողմը, ամէն լեզուով:
Ու այս գրաւական մըն է իր անմահութեան:
ՀՐԱՆԴ ՍԱՄՈՒԷԼ
