«Չափահաս Որբեր»
Անցեալ ամիս, առիթով մը Ճեմարանի բակին մէջ հաւաքուած էին Ժիպէյլի որբանոցին նախկին սաները, մօտ հարիւր հոգի:
Հաւաքուած էին խմբանկարի մը համար, որ տեղ պիտի գրաւէ իրենց որբանոցին նուիրուած յուշամատեանին մէջ: Գիրքը մամուլի տակ է արդէն եւ մօտ ատենէն լոյս կը տեսնէ:
Նպատակս չէ արտայայտուիլ նման հրատարակութեան մը կարեւորութեան մասին: Կասկած չկայ, որ արժէքաւոր գործ մը պիտի ըլլայ եւ պիտի գայ լրացնելու մեր նորագոյն պատմութեան խորապէս յուզիչ եւ հերոսական էջերէն մէկը:
Չեմ գիտեր` ինչո՞ւ, հոգեկան խռովք մը զգացի ի տես այդ «չափահաս որբեր»-ուն: Հազարներու հասնող հայ որբերու հսկայ բանակէն հարիւրեակ մը միայն, բայց` որքա՜ն պերճախօս եւ սրտառուչ: Գրեթէ բոլորն ալ սպիտակ մազեր ունէին, բոլորն ալ ընտանիքի հայրեր, բոլորն ալ դիրքի եւ գործի տէր:
Ու երեւակայեցի պահ մը զանոնք փոքրիկ, կիսամերկ ու բոկոտն, անօթի եւ հալածուած` աքսորի ճամբաներուն վրայ: Անոնցմէ իւրաքանչիւրը ճանչցաւ մահուան արհաւիրքը եւ տառապանքներուն ամէնէն անմարդկայինը: Անոնցմէ շատեր մանուկի իրենց անմեղունակ աչքերով տեսան ջարդը, արիւնը, հրդեհն ու աւերը Մեծ եղեռնին: Տեսան իրենց ծնողներուն եւ հարազատներուն մահը, թշնամի ձեռքերու վայրագ հարուածներուն տակ կամ սովի եւ համաճարակի ճիրաններուն մէջ: Տեսան դժոխքը Միջագետքի կիզիչ անապատներուն եւ հրաշքով վերապրեցան:
Երեւակայեցի տակաւին զանոնք հիւծած մարմիններով եւ սարսափահար աչքերով, Ժիպէյլի ծովափին, ճակատագրի նոյն սեւ գիրով եղբայրացած, զուրկ ծնողական գուրգուրանքէ, վերջին շառաւիղները շէն ու բազմանդամ օճախներու:
Ինչպէ՞ս կրցան խաղաղեցնել իրենց բովանդակ էութիւնը ցնցող փոթորիկը, ինչպէ՞ս կրցան յագեցնել իրենց մարմինն ու հոգին սպառող անսահման քաղցը: Սակայն պատմութիւնը յստակ է. պատառ մը չոր հացը եւ քանի մը հատոր գիրքերը բաւեցին, որ անոնք կեանքին վերադառնան, աճին, ուռճանան, ամբողջական գիտակցութեան տիրանան եւ վերստին վառեն պապենական օճախներու մարած կրակը:
Աւա՜ղ, այդ կրակը կարելի եղաւ վառել միայն օտար հողերու վրայ: Այսուհանդերձ, վերականգնումի եւ վերածաղկումի հրաշքը չի դադրիր զարմանք պատճառելէ:
Հեռուէն գաղտագողի դիտեցի մեր «չափահաս որբեր»-ու զուարթ եւ խրոխտ խումբը, եւ սիրտս լեցուեցաւ ազգային խոր հպարտութեամբ:
Երէկուան թշուառ ու դժբախի որբուկները այսօր մարդ էին արդէն, պատուաւոր եւ պատուաբեր դիրքերու վրայ: Անոնց մէջ կային կրթական մշակներ, ազգային գործիչներ, բժիշկներ, դեղագործներ, երկրաչափներ, առեւտրականներ: Ոչ մէկը կարօտ էր ընկերութեան նպաստին: Ընդհակառակը, բոլորն ալ իրենց նիւթական ու բարոյական դրամագլուխով դարձած էին սիւներ` մեր ազգային եւ ընկերային կեանքին համար:
Յիսուն տարի եւ ահա մահը կեանքի փոխակերպուած է, արցունքը` ժպիտի, թշուառութիւնը` բարեկեցութեան: Որբեր չկան այլեւս, այլ` բազմաթիւ զաւակներու ձեռքէն ամրօրէն բռնած գաղափարապաշտ հայրեր, որոնք կեանքի պայքարը շահելէ ետք, կը շարունակեն պայքարիլ նաեւ մեր ազգային Դատին ու գոյութեան համար:
Երբ նախկին որբերը կը նկարուէին ժպտադէմ եւ հպարտ, ես խորհեցայ մեկուսի.
Թշնամին ուզեց մեզ ջախջախել, փոշիացնել եւ սրբել աշխարհիս երեսէն: Ցեղասպանութեան իր ծրագիրը գործադրեց ամէնէն վայրագ միջոցներով եւ կարծեց, թէ մնացորդացը պիտի վերածուի թափառական բոշաներու, մուրացիկ ու ամօթաբեր խլեակներու: Ան գաղափար չունէր մեր ցեղի ներքին հզօր կենսունակութեան մասին: Չէր կրնար երեւակայել իսկ, որ անապատներէն հաւաքուած կմախակերպ որբերը օր մը կրնան ա՛յսքան տիրական ներկայութիւն դառնալ նորէն եւ կեանքի մրցադաշտերուն վրայ գրաւել առաջին շարքերը:
Հո՛ս է արդէն մեր ազգի զօրութեան եւ անմահութեան գաղտնիքը: Զարմանալի չէ բնաւ, որ միայն ջարդել եւ աւերել գիտցող ժողովուրդները չըմբռնեն այս գաղտնիքը, որովհետեւ իրենց որդիները, մեր պայմաններուն մէջ, իսկապէս պիտի վերածուէին ողորմելի խլեակներու:
Որբանոցի մը չոր տախտակներէն բարձրանալ մինչեւ ազատ ասպարէզներու նախանձելի դիրքերը, եղեռնագործ գիշերներու խաւարէն դուրս գալ եւ հասնիլ մինչեւ նորագոյն գիտութեանց լուսաբացը, ընդունեցէք, որ հպարտառիթ երեւոյթ մըն է մեր ժողովուրդին համար:
Իրենց հայրերու կերտած այս յաղթանակը հպարտութենէն աւելի բան մը կրնայ ներշնչել նորահաս սերունդին` հաւատք եւ վստահութիւն մեր ապագային եւ առաքելութեան հանդէպ:
Մ. ԻՇԽԱՆ
