Վիքթոր Հիւկօ Եւ…
Ռուսինեան
Գալ տարի, փետրուարին կը լրանայ 140-ամեակը «Էռնանի»-ի առաջին ներկայացման:
Արդարեւ, այս թատերախաղը, որ կը համարուի Հիւկոյի գլուխ-գործոցը, առաջին անգամ բեմադրուեցաւ 1830 փետրուար 25-ին, «Թէաթրը Ֆրանսէ»-ի մէջ` դասականներուն եւ ռոմանթիքներուն յաղթանակով:
Կրնամ ըսել, որ Հիւկօ իրմով լեցուց, գրեթէ լիացուց ամբողջ ԺԹ. դարը: Իր համբաւը հետզհետէ տարածուեցաւ ո՛չ միայն Ֆրանսայի, այլեւ Եւրոպայի սահմաններէն դուրս եւ ի վերջոյ դարձաւ տիեզերական: «Թշուառներ»-ը անցեալ դարուն տեսակ մը աւետարան էր շատերուն համար:
Չկայ հայ մը, թէ իսկ` անգրագէտ, որ անգամ մը գոնէ լսած չըլլայ Հիւկոյի անունը: Արփիար Արփիարեան մեզմէ շուրջ եօթանասուն տարի առաջ, 1900-ին կը գրէր Լոնտոնի «Նոր Կեանք»-ին մէջ:
«Երբ Նար-Պէյ Խորէն եպիսկոպոսին, որ Փարիզէն վերադարձած էր, կը հարցնէինք.
«Սրբազա՛ն, Վիքթոր Հիւկօ Արեւելքի մասին իր խօսած ճառերուն մէջ միշտ Ալպանիա, Պոսնիա, Հերցեկովինա, Կրետէ կը գոչէ` առանց երբեք հայը միտք բերելու: Այդ ժողովուրդները ո՛չ իսկ Հիւկոյի մը գոյութենէն լուր ունին, մինչ Հայաստանի գիւղացիները անգամ ոչ միայն Հիւկոյի անունը լսած են, այլեւ «Թշուառներ»-ը գոց գիտեն:
«Սկեպտիկութեան ու զգայնութեան խառնուրդ ժպիտով մը Նար-Պէյ պատասխանեց.
«Դեռ կաթիլ մը արիւն չէք թափած ձեր ազատութեան համար, կ՛ըսէ Հիւկօ:
«Օ՜հ, այդ արիւնը ետքէն ո՛չ թէ կաթիլ-կաթիլ, այլ աղբերաբար հոսեցաւ, բայց Ֆրանսա Հիւկօ մը չունէր, որ ցնցէր մարդկութիւնը»:
Շատ խոր էր Հիւկոյի հմայքը մեր մէջ: Իր մեծարժէք վէպը` «Թշուառներ», հրատարակուած 1862-ին, այդ թուականէն ընդամէնը 3-4 տարի ետք հայերէնի թարգմանուեցաւ զմիւռնիացի լեզուագէտ հայու մը` Գրիգոր Չիլինկիրեանի կողմէ: Ժան Վալժանը, Պիենվընիւ եպիսկոպոսը, Ֆանթինը, Քոզեթը, Ժաւեռը ընտանի դէմքեր դարձան մեզմէ առջի սերունդներուն համար:
Պէրպէրեան տեղ մը գրած է, որ իր բարեկամներէն մէկը ըսած է իրեն. «Երբ «Թշուառներ»-ու ընթերցումը աւարտեցի, այնքան ազդուեցայ, որ սկսայ թշուառներ փնտռել` անոնց օգնութեան հասնելու համար»:
Այս վկայութիւնը եւս կը հաստատէ այն մեծ ու խոր ժողովրդականութիւնը, զոր Հիւկոյի անձը եւ գործը կը վայելէին մեր ժողովուրդին վերի խաւերուն մէջ, մեզմէ դար մը առաջ:
«Թշուառներ»-էն ետք հայերէնի թարգմանուեցաւ նաեւ «Ռիւյ Պլաս»-ը: Թարգմանիչը` Նահապետ Ռուսինեան կը պատկանէր այն սերունդին, որ գրական սկզբունքներէ աւելի` 48-ի յեղափոխութեան ընկերային ու հանրավարական գաղափարները կ՛ուզէր փոխադրել մեր մէջ: «Ռիւյ Պլաս»-ը, առանձին հատորով եւ «հաճութեամբ հեղինակին», հրատարակուեցաւ Պոլիս, 1873-ին:
Այս որձեւէգ հայերէնը, որով կը գրէր, կը խօսէր ու կը թարգմանէր Ռուսինեան, տեսակ մը խառնուրդ` գրաբարի, աշխարհաբարի եւ… արմեներէնի, հիմա արդէն գրեթէ անհասկնալի է: Իր նամակը` ուղղուած «առ տիար Վիքթոր Հիւկօ», կցուած է Ռիւ Պլասի թարգմանութեան: Գաղափար մը տուած ըլլալու համար թէ՛ այդ հայերէնին եւ թէ՛ այն խոր հիացմանը մասին, զոր Ռուսինեան եւ իր ժամանակակիցները կը տածէին, գարուն «փայլակնացայտ հանճար»-ին հանդէպ, կ՛արտագրեմ Ռուսինեանի նամակը իր իսկ թարգմանութեամբ.
«Վարպե՛տ,
«Կը ներէք արեւելցւոյ մը Ձեր փայլակնացայտ հանճարէն նշոյլ մ՛հաղորդել իր հայրենակցաց հրաման շնորհելով յարմենիկ բարբառ թարգմանելու Ձեր անմահ գործերէն մէկը ՌԻՒ ՊԼԱՍ:
«Փառք անձին տի գրէ թարգմանիչն ըզՁեր համակրութեան այդ նշանակը վասն իր համազգի եղբարցն Հայկազուն, որք մերթ փայլեցան Շողելից «Արեւելք, Բ. Թ.) յանկիւն, առ ստորոտով Արարատ լերին` օրրան մարդկութեան, բայց որք` ընկղմեալ յայնմհետէ, աւա՜ղ, ի քուն մեռելատիպ, կը բանան հուսկ արդ արտեւանս զմայլ ընդ պայծառ արեւ ֆռանկ աշխարհկրթութեան, զորոյ ի Ձեզ իսկ կը տեսնեն, Վարպե՛տ, յոյժ գեղաճաճանչ ճառագայթումը»:
Նամակը գրուած է «29 Մրրկեր 1873»-ին: Մրրկերը վեցերորդ ամիսն է Ֆրանսայի «հանրապետութեան տարի»-ին (19 փետրուարէն 20 մարտ):
Վիքթոր Հիւկօ Ռուսինեանի այս նամակին կը պատասխանէ չորս ամիս ետք: Ահա՛ նաեւ այդ պատասխանը` դարձեալ Ռուսինեանի թարգմանութեամբ.
«Առ տիար Ռուսինեան,
«Ձեր ազնիւ եւ պերճախօս նամակը, տիա՛ր, խիստ ուշ ձեռքս հասաւ. այսօր ընկալայ եւ անմիջապէս կը պատասխանեմ:
«Կը սիրեմ ես զԱրեւելք, գիտէք արդէն, եւ աչվիս (աչքերս, Բ. Թ.) ստէպ կը դառնան դէպ այդ երկիրն արշալուսոյ: Սխրալի է ինձ տեսնել ՌԻՒՅ ՊԼԱՍ-ին արմեներէն թարգմանութիւնը, եւ կ՛արտօնեմ զՁեզ տպագրութեամբ ի լոյս զայն ընծայելու:
«Եթէ վաճառումն արդիւնք բերէ, որոշեցէք դուք ձեզէն` ինչ որ արդար կը դատիք` իմ հեղինակի բաժինս ու տուէք զայն աղքատաց»:
Հիւկոյի պատասխանը գրուած է «4 հնձար 1873»-ին: Հնձարը տասներորդ ամիսն է «հանրապետական տարի»-ին (20 յունիսէն 19 յուլիս): Աւելորդ է ըսել, թէ երկու ամսանուններն ալ` Մրրկեր եւ Հնձար, Ռուսինեանի կողմէ յարմարցուած են:
Չենք ուզեր ծանրաբեռնել այս սիւնակը «Ռիւ Պլաս»-ի հայերէն թարգմանութենէն մէջբերումներ ընելով: Կ՛ուզենք միայն յիշեցնել, թէ թարգմանութիւնը կատարած ատեն Ռուսինեան շինած է բազմաթիւ նոր բառեր, որոնցմէ ոմանք սկսան գործածուիլ հետագային, իսկ միւսները մնացին գրքի էջերուն մէջ ամրափակ:
Այսպէս, մեր աշխարհաբարին մէջ մտան Ռուսինեանի նորակերտ բառերէն կեղծամը (աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել` կեղծծամ, քանի որ, ըստ կազմութեան, կեղծամ կը նշանակէ կեղծ տարի, որ ուզուած իմաստը չունի), բազկաթոռը, կողեկը, ապակեդրոնացումը, թերթօնը, թաքստոցը, արմկայեցը, տիարը եւ այլն: Անցողակի յիշեցնենք, որ բառ շինելու մասին Ռուսինեանի ճարտարութիւնը կը հաստատէ Յակոբ Պալեան` Փարիզէն գրած իր մէկ նամակին մէջ, ուր կ՛ըսէ.
«Առանց Ռուսինեանի բառ կ՛ստեղծվի՞ մի»:
Հայ ժողովուրդը կը սիրէ Հիւկոն` զայն քիչ մը ի՛րը համարելով: Մեծութիւններու հանդէպ հիացումը մաս կը կազմէ մեր ցեղային առաքինութիւններուն, մանաւանդ երբ այդ մեծութիւնները օտար են եւ մեզմէ հեռու:
Հայաստանի մէջ իսկ, ուր Րաֆֆին բանադրուեցաւ 1951-ին իբրեւ… «իմպերիալիստ», հայերէն թարգմանութեամբ լոյս տեսած է «Թշուառներ»-ը: Իսկ Մոսկուա մեծաշուք հանդիսութիւններով ոգեկոչեց Հիւկոյի յիշատակը 1952-ին, ծննդեան 150-ամեակին առթիւ, անոր անունով նամականիշ հրապարակ հանեց եւ բանաստեղծին գովքը հիւսել տուաւ Իլիա Էհրենպուրկի: Մինչեւ իսկ չինական համալսարան մը պարտք համարեց պաշտպանելու Հիւկոյի գրական ժառանգութիւնը:
Շատ բան գրուած է Հիւկոյի անձին եւ գործին թեր կամ դէմ: Ոմանք ուրացան իր հանճարին «գեղաճաճանչ ճառագայթումը», ուրիշներ շատ բան գտան իր մէջ դիմացկուն, աւելի ուրիշներ իր դարուն մեծագոյն դէմքը, գրեթէ մարգարէ մը նկատեցին զինք:
Ինչ որ ալ առնէ տանի ժամանակը Հիւկոյի գործէն, միշտ բան մը պիտի մնայ սակայն անկէ:
Եւ այդ «բանը» կը բաւէ կանգուն պահելու ողբերգութիւն եւ փառք տեսած այս մարդուն անունը թէ՛ իր ժամանակին մէջ եւ թէ՛ իր ժամանակէն դուրս»:
Բ. ԹԱՇԵԱՆ
