Զրուցեց` ՄԱՐԻԱՄ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆԸ
«Երկիր»-ին հետ ունեցած զրոյցին ընթացքին ՀՅԴ Լիբանանի կեդրոնական կոմիտէի անդամ Մելիք Գարագաւորեան շեշտած է, որ միջազգային հանրութիւնն ու ԱՊՀ երկիրները պէտք է հաշուի նստին այն իրականութեան հետ, որ այս շրջանին մէջ ունին դաշնակից` Հայաստանի Հանրապետութիւնը, որ ոչ թէ իր երկրորդական, այլ կենսական, անվտանգութեան շահերէն մեկնելով կը կնքէ Հայաստան-Արցախ դաշինքը, որ, ըստ էութեան, կ՛ընդգրկէ նաեւ ԱՊՀ միւս երկիրներուն անվտանգութիւնը:
Ստորեւ հարցազրոյցին ամբողջութիւնը.
«ԵՐԿԻՐ».- Հայաստան-Արցախ ռազմավարական դաշինքը, որն այդքան անհրաժեշտ է համարում դաշնակցութիւնը, ինչ խնդիրներ է լուծելու արցախի՞, նրա բնակչութեան համար միջազգային հարթակում:
ՄԵԼԻՔ ԳԱՐԱԳԱՒՈՐԵԱՆ.- Վերջին 25 տարուայ բանակցային հոլովոյթը հասել է մի հանգրուանի, երբ պէտք է այսուհետ աւելի գործնական եւ որոշակի ձեւաչափով ներկայանանք միջազգային հանրութեանը, որը, ըստ իս, կը բխի ժողովուրդների ինքնորոշման իրաւունքից եւ ինքնապաշտպանական տեսակէտից: Մենք գործ ունենք այնպիսի հակառակորդի հետ, որը չի տիրապետում տարբեր «լեզուների»` շրջանային, տարածաշրջանային խաղաղութեան եւ կայունութեան, տնտեսական բնականոն զարգացման եւ հիմնական շեշտը դրել է խաւիարային դիւանագիտութեան վրայ ու անընդհատ խախտում է ոչ միայն 1994 թուականի մայիսի 12-ին կնքուած հրադադարի պայմանագիրը, այլեւ` տարածաշրջանային կայունութիւնը: Երկրորդ` մենք պէտք է ապացուցենք, որ Հայաստանի եւ Արցախի միջեւ առկայ է պատկերացում` ղարաբաղեան հակամարտութեան կարգաւորման վերաբերեալ: Այստեղ ուզում եմ ասել այն, որ պարոն վարչապետն ասում էր, թէ 25 տարուայ ընթացքում հայ ժողովուրդը, առհասարակ, պատկերացում չի ունեցել ԼՂ հարցի հետ կապուած, կտրականապէս մերժելի է` ե՛ւ մեր, ե՛ւ միջազգային հանրութեան պարագայում: Մենք պէտք է հասկանանք, թէ ի՛նչ պատգամ ենք ուղղում մեր հակառակորդներին եւ բարեկամներին` հակառակորդներին ներկայանալով փխրուն վիճակից, իսկ բարեկամներին, թէ, կը ներէք, պատկերացում չունենք: Ի դէպ, մի կողմից ՀՀ վարչապետն ասում է, որ պատկերացում չունենք, միւս կողմից` ակնարկում է Արցախի վերադարձին բանակցային գործընթաց: 10 միլիոնի հասնող հայ ժողովրդից իւրաքանչիւրը շատ լաւ պատկերացնում է, թէ մենք ի՛նչ ենք ուզում, այն է` պատմաքաղաքական անժամանցելի իրաւունքների վերականգնում, Արցախի անկախութեան միջազգային ճանաչում, բայց այստեղ նոյնքան կարեւոր են անվտանգութեան երաշխիքները: Եւ այս ռազմաքաղաքական դաշինքի լոյսի ներքոյ շատ կարեւոր է հէնց անվտանգութեան երաշխիքների ձեռքբերումը, քան` սոսկ անկախութեան ճանաչումը, որովհետեւ հանրածանօթ իրողութիւն է, որ նոյնիսկ քաղաքական կարգավիճակներով օժտուած երկրների անդորրը, կայունութիւնը յաճախ խնդրոյ առարկայ է դառնում: Երրորդ` միջազգային հանրութիւնը եւ ԱՊՀ երկրների շրջանակները հաշուի են նստելու փաստի հետ, որ այս տարածաշրջանում իրենք ունեն դաշնակից` Հայաստանի Հանրապետութիւնը, որը ոչ թէ իր երկրորդական, այլ կենսական, անվտանգային շահերից ելնելով է կնքում մի դաշինք, որը, ըստ էութեան, ընդգրկում է նաեւ ԱՊՀ միւս երկրների անվտանգային շահերը: Այսինքն այն թէեւ ռազմաքաղաքական դաշինք է, բայց կանխարգելիչ գործօն է պատերազմական որեւէ նոր սպառնալիքի պարագայում, որը Ազրպէյճանը կարող է նեղ քաղաքական առիթով հրահրել:
Հ.-Ինչ դիմադրութեան կարող է հանդիպել Հայաստան-Արցախ ռազմավարական դաշինքը, ո՞ր դաշտում` դիւանագիտակա՞ն, թէ՞…
Պ.- Ես խորապէս համոզուած եմ, որ մեծ խնդիրների առաջ չենք կանգնի, որովհետեւ այսօր միջազգային հանրութիւնը, ԵԱՀԿ ՄԽ երկրները, ղեկավարները շատ լաւ ըմբռնում են Ազրպէյճանի ապակառուցողական պահուածքը: Բաւական է անդրադառնալ ժընեւեան բանակցութիւններում կանխարգելման մեքանիզմների հետ կապուած որոշումներին` կանխարգելելու որեւէ սադրանք եւ պատերազմական գործողութիւն: Այսինքն նրանք այդ կենսափորձը եւ ապացոյցն ունեն` հասկանալու, որ Հայաստան-Արցախ ռազմաքաղաքական դաշինքի կնքումը վերջին պարտաւորուած ընտրանքն է երկու հայկական պետութիւնների անվտանգութեան ապահովման, ինչպէս նաեւ Հելսինկեան եզրափակիչ աքթի սկզբունքներից ինքնորոշման իրաւունքի պահպանման առումով: Ես չեմ կարծում, որ մենք որեւէ խնդիր կ’ունենանք: Եթէ ունենանք, ապա միջազգային հանրութեանն առարկայական տուեալներ կը ներկայացնենք, կը բացատրենք, այդ թւում` ԱՊՀ երկրներին: Մենք պէտք է ընդունենք, որ ժողովուրդների իրաւունքների պաշտպանութիւնը կախուած է տուեալ ժողովրդի համազգային ուժերի զօրաշարժից եւ համադրումից: Արցախի հարցը համահայկական օրակարգ է, որը չի պատկանում որեւէ խմբակի, իշխանութեան, հատուածի, այն կախեալ է համայն հայութիւնից եւ կապուած է նրա արժանապատուութեան հետ: Առանց Արցախի անկաշկանդ գոյատեւման, անվտանգութեան գօտիների անվտանգային երաշխաւորման` համայն հայութեան կենսունակութիւնն է վտանգուած, Հայաստանի կայունութիւնը, քանի որ առանց ամուր Արցախի` Հայաստանը դիւրաբեկ է:
Հ.- Երկրի անվտանգութեան կարեւոր բաղադրիչ է տնտեսութեան զարգացումը, այսինքն անվտանգութիւնը մեծապէս կախուած է տնտեսութեան զարգացումից: այսօր ՀՀ տնտեսական հարթութիւնում խնդիրներ ունենք, մտահոգութիւններ կան, այս ուղղութեամբ ի՞նչ կարող է առաջարկել սփիւռքը:
Պ.- Համայն հայութեան ունեցած կարողութիւնը տնտեսական, ներդրումային առումով եւս հսկայական է, պարզապէս պէտք է կարողանալ համադրել, պէտք չէ գործածել այն ինչ-որ խմբակային հաշիւների լոյսի ներքոյ: Ես համոզուած եմ, որ ներկայիս իշխանութիւնները, եթէ կարողանան համադրել համայն հայութեան ներուժը, կարողականութիւնը` տնտեսական, ներդրումային, քաղաքական, կը լուծեն այդ խնդիրները: Կրկնում եմ` առանց կողմնակի հաշիւների, եթէ մեր կարողականութիւնը ճիշդ հաշուարկեն, համոզուած եմ, որ Հայաստան-Արցախ-սփիւռք եռամիասնութիւնը հրաշքներ է գործելու: Նոր իշխանութիւնները քարոզարշաւի սկզբում յայտարարութիւններ էին անում հայրենադարձութեան, սփիւռքի գործօնի վերաշխուժացման հետ կապուած, բայց յետոյ ինչպէ՞ս հասկանաս սփիւռքի նախարարութեան փակումը կամ` մշակոյթի նախարարութեան դէպքը: Մինչդեռ մենք ասում ենք, որ մեր հիմնական հզօրութեան, տարբերութեան, իւրայատկութեան կարեւորագոյն գործօնը մշակոյթն է, իսկ մենք փակում ենք մշակոյթի նախարարութիւնը:
Հ.-Կարելի է ասե՞լ, որ սփիւռքում հիասթափութիւն կայ:
Պ.- Սփիւռքն ինչպէ՞ս ըմբռնի, որ մի քանի ամիս առաջ յայտարարածի ճիշդ հակառակն է արւում: Բնականաբար սփիւռքը մի կողմից յուսախաբ է, միւս կողմից` մտահոգ, թէ` մեր բարոյական նեցուկը Հայաստանն է, բայց ՀՀ իշխանութեան վարած քաղաքականութիւնը սփիւռքահայերի նկատմամբ չենք հասկանում: Մենք ունէինք սփիւռքի նախարարութիւնը, որը եթէ սրբագրութեան կարիք ունէր` որոշ բնագաւառների եւ գործունէութեան հետ կապուած, անէինք, բայց ոչ թէ փակէինք, որը նախանշանն էր Հայաստան վերադարձի, ներգաղթի, Հայաստան-սփիւռք միասնականութեան:
Հ.- Յանձնակատարը եւ նրա գրասենեակն ի վիճակի չեն լինելու այս խնդիրները լուծե՞լ: ի դէպ, հնարաւոր է նա լինի սփիւռքի ներկայացուցիչ:
Պ.- Պիտի ուզենայինք, որ յանձնակատարը լուծի այդ խնդիրները: Ինչ վերաբերում է նրա` սփիւռքից լինելուն, ապա դա էլ այլ խնդիր է` ի՞նչ եղանակով նա պիտի լինի սփիւռքից, ի՞նչ կարողութեամբ պիտի լինի այդ ներկայացուածութիւնը: Ես խորապէս համոզուած եմ, որ նախարարութեան դրուածքով կառոյցը պիտի պահպանուէր եւ համարժէք կարեւորութիւն պիտի տրուէր, ինչպէս` պաշտպանութեան եւ այլ նախարարութիւնների դէպքում: Չմոռանանք, որ վերջին 70 տարում սփիւռքն իր կարողականութեամբ անպաշտօն դիւանագիտութիւն վարեց Հհ-ի համար, կամ անկախութեան տարիների նեղ օրերին ՀՀ-ի ամբողջ արտաքին քաղաքականութիւնը վարեց` առանց ակնկալութեան, միթէ՞ սփիւռքի ամբողջ կարողութիւնը չհանդիսացաւ նաեւ գործօն ՀՀ անկախութեան, բարգաւաճման, Արցախի անկախութեան հարցում, այսպէ՞ս ենք վարձահատոյց լինում: Մեր պատկերացմամբ սխալ է կատարուել, եւ հնարաւորինս շուտ այն պէտք է սրբագրուի: Պէտք չէ այսպէս լինի` մի բան որոշեցինք, լաւ, թէ վատ կիրարկելու ենք:
Հ.- Ի դէպ, գործող իշխանութիւնները ժամանակին ցանկանում էին վերածնել երկպալատանի խորհրդարան ունենալու գաղափարը, որի վերաբերեալ կարծիքները միանշանակ չէին, խօսւում էին ռիսկերի մասին, թե դրսում ապրողը պիտի որոշի ՀՀ ում ապրողի ճակատագիրը…
Պ.- Մեր կուսակցութիւնը տեսակէտ յայտնել էր սրա հետ կապուած, գիտէք, որ դրա հեղինակը Դաշնակցութիւնն էր, այդ գաղափարը մենք պաշտպանել ենք երկար տարիներ: Ինչ վերաբերում է դրանից բխող խնդիրներին, եթէ մենք նժարի վրայ դնենք` դրանց առկայութի՞ւնն է ծանրակշիռ, թէ՞ բարոյական, նիւթական, ֆիզիքական առումով դրա գործնական ճիգի անհրաժեշտութիւնը, միանշանակ պիտի ասեմ` երկրորդը:
Հ.- ՀՀ գործող իշխանութիւններին ձեր մտահոգութիւնների մասին տեղեակ պահել է՞ք, ասել է՞ք:
Պ.- Մենք ասել ենք հրապարակային ելոյթների միջոցով, հանդիպումների ընթացքում, տպագրել ենք եւ ակնկալում էինք, որ ականջալուր կը լինեն իշխանութիւնները, բայց ափսոսում ենք, որ… Մենք ակնկալում ենք, որ իշխանութիւնները վերատեսութեան կ՛ենթարկեն նաեւ արժեհամակարգային քաղաքականութիւնը, քանի որ լաւ ժողովրդի կորիզն ընտանիքն է:
Հ.-Արժեհամակարգային քաղաքականութիւնն է խոչընդոտում ներդրումների՞ն, դա կարող է խոչընդոտ հանդիսանալ այս հարցո՞ւմ:
Պ.- Խնդիրները միայն արժեհամակարգային չեն, մենք հոլովոյթ ենք ապրում, եւ տեսնում ենք ընկերային, տնտեսական քաղաքականութիւնը: Տեսնում ենք, որ ներկայիս իշխանութեան տնտեսական յեղափոխութեան քարոզները հիմք չունեն, ծրագրային խորք չունեն: Մենք պիտի հասկանանք մի բան` չենք կարող մեր թերութիւնները, բացթողումները, անյաջողութիւնները, սխալներն անընդհատ վերագրել անցեալի իշխանութիւնների քաղաքական ամլութեանը: Պիտի հասկանանք, որ եկել է յաջողութիւններ արձանագրելու պատմական պահը, որ ազգը, ժողովուրդը օգտուի: Այսօր ՀՀ-ում ծայրայեղ աղքատութեան ցուցանիշը դարձեալ աւելի քան 30 տոկոս է, չի նուազել մէկ տարուայ ընթացքում, աւելի՛ն, ինչ-որ չափով բարձրացել է: Երրորդ` ակնկալում ենք ինչ-որ հատուածի նիւթական աջակցութիւնը, բայց այդ հատուածից ոմանց պարագայում երկու չափ, երկու կշիռի քաղաքականութիւն ենք վարում, չի կարելի երկու տարբեր մօտեցումներ դրսեւորել: Իշխանութիւնը վերատեսութեան պիտի ենթարկի ներքաղաքական, ներազգային, սփիւռքի հետ կապուած քաղաքականութիւնը, որ սփիւռքահայը զգայ, որ իր հայրենիքում է ապրում, եւ ոչ թէ մի մասն իրեն հանգիստ զգայ իր ապրած հայրենիքում, միւսը չճանաչի ներկայ հայրենիքը: Իշխանութեան եւ սփիւռքի աւանդական կառոյցների միջեւ յարաբերութիւնը այնպիսի գործնական մակարդակում պիտի լինի, որ նրանց ամբողջ կարողականութիւնը գործնական դաշտ տեղափոխուի` բնականոն կիրարկումով: Այսինքն պիտի ճշդենք ձեւաչափը, թէ նրանցից իւրաքանչիւրի կարողականութիւնը որտե՞ղ է անհրաժեշտ` առանց մրցակցային եւ նեղ հաշիւների մեկնաբանութեան:
Հ.-Անդրադառնանք հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման խնդրին. վերջերս թուրքագէտ ռուբեն Սաֆրաստեանը նշեց, որ հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման հարցը տեղափոխւում է մահմեդական աշխարհ, սա թուրքիայի հետարաբական երկրների յարաբերութիւններում առկայ խնդիրների շրջանակում չէ՞:
Պ.- Ես անակնկալի չեմ եկել այս փոփոխութիւններից, որ` այս ճակատում դրական արձանագրումներ եւ նուաճումներ կան, բայց նաեւ գերխանդավառութեամբ չեմ ընդունել, որովհետեւ բոլորն ունեն իրենց հաշիւները, որոնք մեզ պէտք չէ խանգարեն: Մենք պէտք է հասկանանք այդ նուաճումների շարժառիթները, դրուածքը եւ շարունակենք մեր իրաւունքների ձեռքբերման գործընթացը: Եւ ամբողջ աշխատանքը, որ տեղի է ունենում, պիտի կարողանանք տեղափոխել հատուցման ալիքի վրայ, ոչ թէ` յիշողութեան, տուրք մատուցելու, մէկ յայտարարութեամբ հանդէս գալու ձեւով: Այսօր, դժբախտաբար, Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման հարցում եւս իշխանութիւնները անհրաժեշտ հարթակի վրայ գործունէութիւն ծաւալելու խնդիր ունեն: Ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչման առումով, ՀՀ-ն միջազգային մակարդակում հիմնական դերակատարներից մէկը պիտի լինի եւ մնայ` թէ՛ հատուցման խնդիրն ապահովելու եւ թէ՛ կանխարգելող հանգամանքի վերածելու ամբողջ գործունէութիւնը:
-ՀՀ արտաքին գործերի նախարարը բազմիցս նշել է, որ հայաստանն այս դերակատարութիւնը վաղուց է ստանձնել, որ` միջազգային օրակարգում առաջ ենքտանում ցեղասպանութեան կանխարգելման օրակարգը, այսինքն` ցեղասպանութիւնների կանխարգելման հարցում, դրանց դէմ պայքարում ՀՀ-ն առաջին շարքում է:
Պ.- Ես հակառակը չէի ասի, բայց այդ բոլորը մնում է յայտարարութեան մակարդակում, ես խօսում եմ աւելի գործնականի մասին:
Հ.-Հայաստանը փոքր երկիր է եւ այս գործում, պայքարում անում է` ինչ կարող է: Որոշակիօրէն ինչ պիտի անի՞, որ չի անում` իր հնարաւորութեան սահմաններում:
Պ.- Այս մակարդակում, հարթակում խնդիրը տարողութեան, քանակի, մեծութեան եւ փոքրութեան մէջ չէ, այլ հարցը կապուած է պատգամի հետ, իսկ այն համամարդկային է, հայկական չէ, այսինքն ՀՀ-ի պատգամը չէ, մենք պէտք չէ սահմանափակենք ցեղասպանութեան կանխարգելման հարցը:
Հ.-Բայց մենք ասում ենք, որ այն հանցագործութիւն էր մարդկութեան դէմ նաեւ, որ` հայոց ցեղասպանութեան հարցում անպատժելիութիւնն ու անտարբերութիւնը բերեց այլ ցեղասպանութիւնների:
Պ.- Եւ համամարդկայինը վերաբերում է ամբողջ մոլորակին: Այս իմաստով, տարուայ 365 օրը պարտաւոր ենք միջազգային բոլոր կառոյցների դուռը ծեծել, հրապարակը զբաղեցնել, յատկապէս` Եւրոմիութեան, արեւմտեան քաղաքական ուժային կեդրոնների, իշխանութիւնների, ոչ թէ` առիթից առիթ, հանդիպումից հանդիպում, այլ` այս պահը յստակ գործօնի վերածել: Կար ժամանակ, որ համադրուած աշխատանք էր տարւում` լոպիստական կազմակերպութիւնների եւ ԱԳՆ ներուժի գործադրմամբ, յատկապէս` Հայ դատի կառոյցների միջոցով:
Հ.- Հիմա այդ համադրուած աշխատանքը չկա՞յ, խզում կա՞յ:
Պ.- Անհրաժեշտ թափի, համոզումի, ոճի, շնչի ալիքը չենք զգում` համադրման առումով, իսկ Հայ դատի գրասենեակները լծուած են ամէնօրեայ աշխատանքի, եւ այսօր էլ ամէնուրեք Հհ-ի, Արցախի դիւանագէտները, զինուորներն ենք:
Հ.-Պելճիքական խորհրդարանի` հայոց ցեղասպանութիւնը օրէնքից բացառող որոշումից հնարաւոր էր խուսափե՞լ, լոպիստական կազմակերպութիւններիմեղքը կա՞ր:
Պ.- Մենք արել ենք առաջին քայլը եւ պէտք է շարունակենք` տարհամոզելու, որոշակիօրէն իրականութիւնները ներկայացնելու համար: Պէտք չէ յուսահատուել, պէտք է ուղղակի աշխատել բոլոր անձանց հետ, որպէսզի մատչելի կերպով բացատրենք եւ մեր հարցը տեղաւորենք համամարդկային պարունակի մէջ, ոչ թէ` զուտ հայաստանեան կամ համահայկական: