ՍԵՒԱՆ Ճ. ԱԲԷԼԵԱՆ
«Թրի քիսըս աֆ տը քոպրա» գիրքն է մեր ձեռքին:
Նայիրի Պանդուխտեան կ՛ապրէր Լիբանանի մայրաքաղաք Պէյրութի մէջ եւ կ՛աշխատէր դրամատան մը մէջ: Օր մը նամակ մը կը ստանայ Սինկափուրէն: Նամակը գրուած էր Սինկափուրի հայկական եկեղեցւոյ հոգատարին կողմէ, որ հայ չէր: Երբ Նայիրին պահարանին վրայի հասցէն կը կարդայ, կը զարմանայ, որովհետեւ ինք տուեալ վայրին մէջ մէկը չունէր:
Նամակը Ֆլորային մասին էր, որ կ՛ապրէր Չինաստանի Մաքաու քաղաքին մէջ, Հոնկ Քոնկի մօտակայքը: Ֆլորա կը հաւատար, որ ինք հարազատներ ունէր Լիբանանի, Միացեալ Նահանգներու եւ Աւստրալիոյ մէջ: Ան տարիքով բաւական յառաջացած էր, եւ այդ պատճառով ճամբորդելը դժուար էր իրեն համար: Կ՛ուզէր իր ժառանգը հարազատի մը փոխանցել: Այդ ժառանգը ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ` Ֆլորայի մեծ-մեծ հօրը կեանքի արկածախնդրութիւնները:
Նայիրի մեծ անակնկալի մը դիմաց կը գտնուի: Հեռաւոր արեւելքի մէջ հարազա՞տ:
Սինկափուրի մէջ կը գտնուէր Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ հայկական եկեղեցին, որ 19-րդ դարուն կառուցուած էր: Սինկափուրի մէջ գոյութիւն ունէր հայկական գաղութ մը, որ ընդհանրապէս կը բաղկանար վաճառականներէ, որոնք եկած եւ հաստատուած էին հոն տարբեր պատճառներով: Անոնցմէ կարելի է յիշել Սարգիս եղբայրները, որոնք կառուցած էին «Ռաֆլս» պանդոկները: Բայց Բ. Համաշխարհային պատերազմէն ետք գաղութը նօսրացած էր:
Նայիրիին ծնողքը մահացած էին: Ան ուսումը ստացած էր արտասահման եւ աշխատած էր եւրոպական երկիրի մը մէջ: Սակայն Լիբանանի կարօտը եւ Միջին Արեւելքի ժողովուրդին ջերմութիւնը պատճառ եղած էին, որ վերադառնայ Լիբանան:
Նայիրիին մեծ հայրերը եւ մայրերը օսմանեան ջարդերուն պատճառով եկած ու հաստատուած էին Լիբանան: Մօրը ծնողները ատանացի էին, իսկ հայրը` Կեսարիայէն: Սակայն Նայիրին կը յիշէր, որ իր մեծ հայրը կ՛ըսէր, թէ իրենք բնիկ կարնեցի էին: Ուրեմն Ֆլորան Նայիրիին հօրը հարազատն էր: Այս երկուքը ունէին ուրիշ հարազատ մը Օլիվիա անունով, որ կ՛ապրէր Աւստրալիա: Ֆլորան եղած էր ընթերցասէր անձ մը: Հակառակ իր յառաջացած տարիքին` ան միշտ հետաքրքրուած էր իր շուրջի անցուդարձերով:
Նամակը ստանալէն երկու ամիս ետք ան կը մեկնի Մաքաու` գտնելու համար իր հարազատը: Հետեւելով հասցէին` կը հասնի Ֆլորային տունը եւ մեծ ուրախութեամբ կը դիմաւորուի իր հարազատին կողմէ: Ֆլորային սեւ ու մութ աչքերը ապացոյց մըն էին, որ ան հայ է:
Ֆլորային միակ եղբայրը մահացած էր ինքնաշարժի արկածի մը պատճառով: Ֆլորային ժառանգը իր մեծ-մեծ հօր` Վարդանի յուշերն էին: Ֆլորային փափաքն էր յանձնել զանոնք վստահելի մէկու մը, որպէսզի չկորսուէին: Ֆլորան այս բոլոր տեղեկութիւնները ստացած էր իր հօրմէն:
Վարդան կը սկսի իր պատմութիւնը` յիշելով, որ իրենք պատմական Հայաստանի Կարին քաղաքէն էին: Վարդանին ծնունդը կը զուգադիպի Վարդանանց տօնին, այդ պատճառով զայն կը կոչեն Աւարայրի հերոսին անունով: Վարդան իր կեանքի յուշերը գրած է 1858-ին: Ունեցած է տղաք, որոնք իր մահէն ետք ձգած են Սինկափուրը եւ ապրած` ուրիշ երկիրներ:
Վարդանին հայրը վաճառականութեամբ զբաղած է, սակայն հիւանդութեան մը պատճառով կը մահանայ: Գրիգոր հօրեղբայրը Պարսկաստանէն կու գայ, որպէսզի եղբօրը կինը եւ զաւակը իրեն հետ տանի. սակայն մայրը կը մերժէ եւ չ՛ուզեր մեկնիլ իր ամուսնոյն տունէն: Ան տղուն փափաքը կը յայտնէ, որ կ՛ուզէ ուսումը շարունակել Ս. Կարապետ վանքին մէջ: Հօրեղբայրը սիրով կ՛ընդունի առաջարկը, եւ ան կ՛երթայ ուսումը շարունակելու: Վարդան քանի մը տարի ուսում կը ստանայ վանքին մէջ: Սակայն մօրը հիւանդութիւնը եւ մահը պատճառ կը դառնան, որ ան ուսումը կիսատ ձգէ: Մայրը հիւանդ էր եւ անոր փափաքն էր տեսնել Վարդանը. սակայն տղան մինչեւ տուն վերադառնայ, արդէն իսկ մայրը կը մահանայ:
Գրիգոր հօրեղբայրը Նոր Ջուղայէն կու գայ Վարդանին մօտ, որ նախքան հօրեղբօրը վերադարձը` արդէն կ՛որոշէ երթալ հօրեղբօրը հետ Նոր Ջուղա եւ հոն կեանքի նոր էջ մը բանալ: Գրիգոր ամուսնացած էր Խաթուն անունով աղջկան մը հետ եւ ունէր երկու դուստր:
Վարդան հօրեղբօրը նման կ՛ուզէր վաճառական դառնալ: Ան երեք տարի կ՛ուսանի վաճառականութիւն: Առաջին ճամբորդութիւնը կը կատարէ դէպի Հնդկաստան` հօրեղբօր եւ այլ հայ վաճառականներու հետ, որոնք իրենց իմաստութեամբ եւ պարկեշտութեամբ որոշ դիրքերու հասած էին:
Վարդանը կեանքին ընթացքին բաւական դժուարութիւններ ունեցած է: Նոր Ջուղայի մէջ կ՛ամուսնանայ Անուշ անունով աղջկան մը հետ եւ կ՛ունենայ դուստր մը, զոր Մարիամ կը կոչեն: Հիւանդութիւն մը պատճառ կը դառնայ, որ ան կորսնցնէ իր կինը եւ զաւակը, ապա` հօրեղբօրը կինը, աղջիկները եւ վերջը` հօրեղբայրը:
Այս դաժան դէպքերէն ետք ան կը ձգէ Պարսկաստանը եւ կ՛երթայ ու կը հաստատուի Ծայրագոյն Արեւելք, ուր արդէն բաւական բարեկամներ ունէր իր կատարած ճամբորդութիւններուն պատճառով: Հնդկաստանի մէջ ունէր Լեսլի անունով բարեկամ մը, որուն հետ բարեկամութիւնը սերտ մնաց մինչեւ իր կեանքին վերջը: Երկար տարիներ կ՛ապրի տարբեր քաղաքներու մէջ եւ կը դառնայ ճանչցուած ու սիրուած անձ մը:
Ան երկրորդ անգամ կ՛ամուսնանայ Վիոլեթ անունով հայ աղջկան մը հետ, որուն հայրն ալ վաճառական մըն էր: Անոնք կը ձգեն Հնդկաստանը եւ 1829-ին կը հաստատուին Սինկափուր: Վարդանը առաջին հայերէն է, որ հաստատուած է Սինկափուր: Կ՛ունենան չորս մանչ զաւակ, որոնք կը մկրտուին հայ քահանայի մը կողմէ, կ՛երթան հայկական դպրոց, որ կառուցուած էր հայ վաճառականներու կողմէ:
Հակառակ անոր որ Վարդանը ուրախ էր Սինկափուրի մէջ, բայց հայրենի կարօտը ունէր սրտին մէջ: Ան կը մեռնի իր սիրելի Կարինէն շատ հեռաւոր վայրի մը մէջ:
«Թրի քիսըս աֆ տը քոպրա»-ն հետաքրքրական վէպ մըն է, ուր հեղինակը` Ծ. Թ. Պալեան մեզի կը ներկայացնէ հայ ժողովուրդին կեանքը` հեռու իր հայրենիքէն: Հայեր, որոնք օտար ափերուն պահած են իրենց լեզուն, հաւատքը: Գիրքը գրուած է հասկնալի անգլերէն լեզուով եւ լեցուն է արկածախնդրութիւններով: Այս վէպով կարելի է ծանօթանալ հայկական գաղութի մը, որ բաւական հեռու է Հայաստանէն:
Ծ. Թ. Պալեանը եղած է դասախօս տարբեր համալսարաններու մէջ: Ան բաւական ճամբորդութիւններ կատարած է, մանաւանդ դէպի Ծայրագոյն Արեւելք:
Ներկայիս կ՛աշխատի իր երկրորդ վէպին վրայ:
«Թրի քիսըս աֆ տը քոպրա» գիրքը թելադրելի է երկրորդական դասարանի աշակերտներու, ինչպէս նաեւ` բոլորին, մինչեւ` 100 տարեկան ծերերու:
