ԴՈԿՏ. ՎԵՀՈՒՆԻ ՄԻՆԱՍԵԱՆ
Կոմիտասի անուան պանթէոն այցելութեանս ընթացքին 47 շիրիմներու առջեւ խոնարհած եմ ու հիմա յատկապէս կ՛ուզեմ խօսքս առանձնացնել պանթէոնի յուշապատի մէջ ամփոփուած վաղամեռիկ բանաստեղծ Պետրոս Դուրեանի զմռսուած գանկոսկրին մասին. հետաքրքրութենէ դրդուած` հայրենի կայքէջերէն տեղեկացած էի հետեւեալը.
«Ստեփան Ոսկեան` պոլսահայ համայնքին մօտաւոր անցեալի անմոռանալի անուններէն մէկը, պատմած է, որ 1957-ին, երբ թրքական իշխանութիւնները որոշած են, որ Սկիւտարի գերեզմանատան տարածքով նոր մայրուղի անցնի, առջեւի շարքի շիրիմները տեղափոխած են աւելի խորերը: Պետրոս Դուրեանի առաջին կարգին վրայ գտնուող գերեզմանէն դուրս կը հանուին ոսկորները ու կ՛ամփոփուին մաքուր տոպրակի մը մէջ, կրկին խնամքով թաղուելու համար:
Ոսկեան այս աշխատանքի ժամանակ բանուորի մը ձեռքին կը նկատէ գանկը, զոր կ՛առնէ ու ցոյց տալով ժամանակուան պատրիարքին` Գարեգին արք. Խաչատուրեանին (որ ներկայ է ու կը հետեւի սիրելի ուսուցչին` Եղիշէ արք. Դուրեանի պարագաներու մասունքներու տեղափոխման աշխատանքին), կ՛առաջարկէ` «Այս գանկը փոխանակ փոսին մէջ լքեալ փոշիացնելու», յաւերժացնել` նուիրելով Ս. Խաչ դպրեվանքի գրադարանին, որպէսզի նոր սերունդը ունենայ «շօշափելի փառասիրական պարծանքը իր հոգեկան աշխարհին մէջ»:
«Պսա՛կ ընդունելի գտայ խոհուն բաղձանքդ…», կը պատասխանէ ալեհեր պատրիարքը ու իր մօտ կանգնած բարապանին` Կարպիսին կը պատուիրէ գանկը թանկագին մասունքի մը նման պահել մեծ զգուշաւորութեամբ: Գանկը կը դրուի տուփի մը մէջ եւ սակայն, Ս. Խաչ դպրեվանքի փոխարէն, կը տարուի պատրիարքարան:
Դուրեանի գանկը երկար ժամանակ մոռացութեան կը մատնուի: 1961-ին կը վախճանի Գարեգին արք. Խաչատուրեան պատրիարքը, նոյն թուականին կը գահակալէ Շնորհք արք. Գալուստեանը: Գանկը այդպէս ալ կորստեան մատնուէր թերեւս, եթէ օր մը Թեհրանէն Պոլիս չժամանէր լուսանկարիչ, լրագրող Վարդգէս Տէր Յարութիւնեանը, որ յօդուածաշարք մը կը պատրաստէր վաղամեռիկ բանաստեղծներու մասին: Ստեփան Ոսկեանը հիւրին կը պատմէ Պետրոս Դուրեանի գանկին պատմութիւնը:
Անոնք անմիջապէս կը փութան պատրիարքարան, կը ներկայանան պատրիարքին, որուն արտօնութիւնը կը խնդրեն գանկի լուսանկարման համար: Այդ պահուն ալ յայտնի կը դառնայ, որ պատրիարքը անտեղեակ է նման մասունքի մը գոյութենէն իսկ: Նիւթին իրազեկ դառնալէ ետք կ՛արտօնէ լուսանկարել ու կը խոստանայ պարտն ու պատշաճը խորհիլ յառաջիկային:
Աւանդապահ բարապանը` Կարպիս, բարեբախտաբար զգուշութեամբ ու պատասխանատուութեամբ պահած էր իրեն յանձնուած թանկագին մասունքը, զոր կը բերէ ու կը դնէ լուսանկարիչին հետաքրքիր աչքերուն ու գործիքին առջեւ: Լուսանկարելէ ետք գանկը կրկին խնամքով եւ անվտանգ կը զետեղեն տուփին մէջ:
Եւ օր մըն ալ, 1969-ին, օգտագործելով Էջմիածին մեկնելու անհրաժեշտութիւնը, պատրիարքը կ՛որոշէ Դուրեանի գանկը ծածկաբար տեղափոխել Հայաստան: Աւելորդ անախորժութիւններէ խուսափելու համար զգուշաւոր պատրիարքը գանկը թաքցուցած էր իր սքեմի տակ եւ այդպէս անցած սահմանը: Ան բանաստեղծին գանկը կը յանձնէ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Վազգէն Առաջինին` ի տնօրինութիւն: Վերջինս ալ կը յանձնէ զայն Ե. Չարենցի անուան գրականութեան եւ արուեստի թանգարանին:
Այդպէս, Սկիւտարի գերեզմանատունէն դէպի Երեւանի Արամի փողոցին վրայ գտնուող թանգարանը երկարող ուղին աներեւակայելիօրէն երկար էր գանկի մը համար, որ ԺԹ. դարուն ապրած ուղեղ մը կրած է իր մէջ:
2011-ին թանգարանը կը դիմէ Հայաստանի Հանրապետութեան մշակոյթի նախարարութեան` մասունքը Կոմիտասի անուան պանթէոնի մէջ ամփոփելու համար: Այսպէս, նախարարութեան, Երեւանի քաղաքապետարանի, Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարարութեան, Հայաստանի Հանրապետութեան Գրողներու միութեան, Մ. Աբեղեանի անուան գրականութեան հիմնարկի, մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնի համատեղ քննարկումներէն ետք կ՛որոշուի Պետրոս Դուրեանի մասունքն ամփոփել Երեւանի Կոմիտասի անուան զբօսայգիի պանթէոնի յուշապատին մէջ:
Այսպէս, 2 փետրուար 2012-ին Պ. Դուրեանի յիշատակի յաւերժացման արարողութիւնը կը կատարուի իր մահուան 112-րդ տարելիցին առիթով: Արարողութեան համար Պոլսոյ Սկիւտարի հայոց գերեզմանատունէն վաղամեռիկ բանաստեղծի շիրիմէն բերուած էր հող եւ Դուրեանի մասունքը` հողի հետ խառնուած. այդ բոլորը սափորով կ՛ամփոփուին պանթէոնի յուշապատին մէջ:
Գանկի ոսկորներու մասին կարդացի, որ անոնք փշրուած էին, կը բացակայէր աջ այտի աղեղը, աջ այտոսկրի ճակատային ելունը, աջ կողմնաոսկրէն եւ ծոծրակոսկրէն մասեր, պահպանուած է 20 ատամ, ձախ ճակատոսկրի վրայ սուր գործիքէ առաջացած ակօսաւոր վնասուածք, որ թափանցած է ոսկորի սպունգանման շերտը, 2 սմ երկարութեամբ (հաւանաբար դամբարանը փորելու ժամանակ բրիչի հարուածէ փշրուեր է գանկը)®
Գանկը վերէն հնգանկիւնաձեւ, դէպի ծոծրակը լայնացող հաւկիթի տեսքով, ճակատը բարձր, թմբերը` թոյլ զարգացած, ունքամէջը հարթ, վերունքային աղեղները` միջին բարձրութեան, պտկաձև ելունները` միջակ, ձախ ելունի վրայ` բազմաթիւ անցքեր, որոնք կը վկայեն, որ կենդանի ժամանակ Դուրեանը ունեցած է միջին ականջի բորբոքում, հաւանաբար` հիւծախտային ծագմամբ, եւ բորբոքումը տարածուած է ոսկորի վերադիր հիւսուածքներու մէջ»:
