Հայաստանի Մէջ Միացեալ Նահանգներու Դեսպանը Հայոց Ցեղասպանութիւնը Պէտք Է Կոչէ «Ցեղասպանութիւն»

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր

Բոլորը գիտեն, որ դեսպանները պէտք է հետեւին իրենց կառավարութիւններու արտաքին քաղաքականութեան ուղենիշներուն եւ չեն կրնար տալ իրենց անձնական որոշումները:

Սակայն տարօրինակ է, որ Միացեալ Նահանգներու իրերայաջորդ դեսպաններուն թոյլ չեն տար Հայոց ցեղասպանութիւնը կոչել «ցեղասպանութիւն»: Պարզապէս պատկերացուցէք, թէ ինչպիսի՛ աղմուկ կը բարձրանար, եթէ Իսրայէլի մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպանը հրաժարէր օգտագործելէ «Հրէական ողջակիզում» եզրը…

Հակառակ նոյնիսկ հայերու շրջանակին մէջ հանրային սխալ ընկալման` Միացեալ Նահանգները բազմիցս ճանչցած են Հայոց ցեղասպանութիւնը կառավարութեան ամէնէն բարձր մակարդակներու վրայ:

Ամերիկացի ոեւէ պաշտօնեայ, որ կը խուսափի Հայոց ցեղասպանութիւն եզրի կիրարկումէն, կը խեղաթիւրէ Միացեալ Նահանգներու վաղեմի պատմութիւնը: Ինչպէս բազմաթիւ անգամ գրած եմ, Միացեալ Նահանգներու կառավարութիւնը առաջին անգամ Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչցաւ 1951-ին, երբ պաշտօնական զեկոյց մը ներկայացուց Արդարադատութեան միջազգային դատարան, յայտնի` իբրեւ Համաշխարհային դատարան: Միացեալ Նահանգներու Ներկայացուցիչներու տունը 1975-ին եւ 1984-ին ընդունեց Հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչցող երկու բանաձեւներ, իսկ Ռոնըլտ Ռիկըն 22 ապրիլ 1981-ին հրապարակեց նախագահական հռչակագիր մը` յիշատակելով Հայոց ցեղասպանութիւնը:

Համեմատեցէք Միացեալ Նահանգներու վերոնշեալ պատմական փաստերը Ամերիկայի վերջին նախագահներու եւ Հայաստանի մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպաններու կատարած խուսափողական յայտարարութիւններուն հետ, բացառութեամբ` Հայաստանի մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպան Ճոն Էվընզի, որ խիզախօրէն ճշմարտութիւնը ըսաւ իր իշխանութեան` Հայոց ցեղասպանութեան մասին, վտանգելով իր դիւանագիտական ասպարէզը, որ ընդհատուեցաւ 2006-ին, նախագահ Ճորճ Պուշի վարչակազմին կողմէ:

4 դեկտեմբեր 2018-ին Հայոց ցեղասպանութեան պատշաճ ճանաչման եւս մէկ քննարկում տեղի ունեցաւ ծերակոյտի արտաքին յարաբերութիւններու յանձնախումբին մէջ, Հայաստանի մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպանի պաշտօնին Լին Թրէյսիի թեկնածութեան հաստատման համար հարցադրումներուն ընթացքին:

Հարցադրումներուն ընթացքին իր բացման խօսքին մէջ Թրէյսի խուսափեցաւ օգտագործելէ «Հայոց ցեղասպանութիւն» եզրը. «Յանձնախումբի մեծարգոյ նախագահ, 1915-ի սարսափելի դէպքերը` Մեծ եղեռնը կամ Մեծ աղէտը, որուն ընթացքին 1,5 միլիոն հայեր դարձան տեղահանութիւններու, կոտորածներու եւ մահուան երթերու զոհեր` Օսմանեան կայսրութեան վերջին տարիներուն, երբեք չեն կրնար մոռցուիլ: Ինչպէս Հայկական յիշատակի օրուան ուղերձին մէջ նշած էր նախագահ Թրամփ` «յարգանքի տուրք մատուցելով տառապեալներուն` մենք պէտք է ամէն բան ընենք թոյլ չտալու համար, որ նման վայրագութիւններ կրկնուին»: Հաստատուելու պարագային, լիազօրութիւններուս սահմանին մէջ ես ամէն ինչ կ՛ընեմ Մեծ եղեռնի զոհերու յիշատակը վառ պահելու եւ այդ ծանրակշիռ յանձնառութեան հետամուտ ըլլալու համար: Մենք պէտք է յառաջ նայինք` դէպի ապագայ եւ դէպի նոր կարելիութիւններ` Հայաստանի յաջորդ սերունդին համար: Թուրքիոյ հետ հաշտեցման ուղղութեամբ յառաջընթացը կ՛օգնէ կրճատելու Հայաստանի մեկուսացումը եւ թափ տալու երկրի տնտեսութեան: Այս նպատակով մենք կը քաջալերենք, որ Թուրքիա եւ Հայաստան ընդունին եւ դէմ յանդիման գան անցեալի ցաւալի տարրերուն: Հաստատուելու պարագային, ամէն ինչ կ՛ընեմ աջակցելու համար աւելի խաղաղ եւ արդիւնաւէտ յարաբերութիւններ կերտելու նպատակով Հայաստանի եւ Թուրքիոյ ջանքերուն»:

Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման մասին Միացեալ Նահանգներու պատմական փաստերուն հետեւելու փոխարէն` Թրէյսի ճարպիկօրէն դիմեց հին հայկական «Մեծ եղեռն» եզրին` «Հայոց ցեղասպանութիւն» ճիշդ եզրի կիրարկումէն խուսափելու համար: Ան «Մեծ եղեռն»-ը ոչ ճիշդ նկարագրեց որպէս «Մեծ աղէտ», որ իրականութեան մէջ կը նշանակէ «Մեծ ոճիր»:

«Քիչ հաւանական կը թուի, որ Թրամփի վարչակազմը կը փոխէ իր ամերիկեան վաղեմի քաղաքականութիւնը, թէ ինչպէ՛ս կը յիշատակենք Հայոց ցեղասպանութիւնը: Ինչպէ՞ս կը վերաբերիք ամերիկահայ համայնքի կոչերուն` 1915-ի սպանդը «Ցեղասպանութիւն» կոչելուն», հարցուց Թրէյսիին` իր բացման խօսքէն ետք ծերակուտական Էտ Մարքի (դեմոկրատ, Մասաչուսեց):

Թրէյսի պատասխանեց. «Թրամփի վարչակազմը եւ անձամբ ես կ՛ընդունինք այն պատմական փաստերը, թէ ի՛նչ տեղի ունեցած է Օսմանեան կայսրութեան գոյութեան վերջին տարիներուն` զանգուածային սպանութիւններ, բռնի տեղահանութիւններ եւ մահուան երթեր, որոնք խլեցին 1,5 միլիոն կեանքեր եւ բազում տանջանքներ պատճառեցին: Եւ ես, հաստատուելու պարագային, իմ լիազօրութիւններուս սահմանին մէջ կ՛ընեմ ամէն բան` ճանչնալու եւ յարգելու հայերու կորուստներն ու տանջանքները եւ պարտաւոր կ՛ըլլամ մասնակցելու յիշատակի բոլոր ձեռնարկներուն»:

Ծերակուտական Մարքի եզրակացուց` ըսելով. «Ժամանակն է, որ մենք պարզապէս կանգնինք եւ եղածը կոչենք իր անունով: Այս մէկը մեզի կ՛օգնէ, որ ապագային վստահութիւն ձեռք բերենք»:

Այնուհետեւ ծերակուտական Պոպ Մենենտեզ (դեմոկրատ, Նիւ Ճըրզի) Հայոց ցեղասպանութեան վերաբերեալ շարք մը հարցումներ ուղղեց դեսպանութեան թեկնածու Թրէյսիի. «Դուք տեղեա՞կ էք, որ 1915- 1923 մօտաւորապէս 1,5 միլիոն հայ տղամարդեր, կիներ եւ մանուկներ սպաննուած են Օսմանեան կայսրութեան մէջ»:

Թրէյսի պատասխանեց. «Այո՛, ծերակուտակա՛ն, ինչպէս ըսի, վարչակազմը եւ ես կ՛ընդունինք ձեր նշած պատմական փաստերը»:

Մենենտեզ. «Դուք տեղեա՞կ էք, որ  24 մայիս 1915-ին դաշնակից պետութիւնները` Անգլիա, Ֆրանսա եւ Ռուսիա, հանդէս եկած են միացեալ յայտարարութեամբ` առաջին անգամ բացայայտօրէն մեղադրելով ուրիշ կառավարութիւն մը` «մարդկութեան եւ քաղաքակրթութեան դէմ յանցանքներ» գործելու մէջ»:

Թրէյսի. «Ծերակուտակա՛ն, ես տեղեակ չեմ տուեալ իրադարձութեան մասին»:

Մենենտեզ. «Ես զայն ներկայացուցի ձեր ուշադրութեան, եւ դուք զայն կարդալէ ետք գրաւոր կը պատասխանէք ինծի: Դուք տեղեա՞կ էք, որ անկախ դաշնակցային գործակալութիւն հանդիսացող Միացեալ Նահանգներու Ողջակիզման յուշահամալիրի խորհուրդը 30 ապրիլ 1981-ին միաձայն ընդունած է, որ Միացեալ Նահանգներու Ողջակիզման թանգարանը պաշտօնապէս կը հաստատէ Հայոց ցեղասպանութիւնը թանգարանին մէջ եւ այդ ըրած է հանրային փաստաթուղթերու ստուգման միջոցով»:

Թրէյսի. «Ծերակուտակա՛ն, ես գրաւոր հաստատում կը ներկայացնեմ ձեզի»:

Մենենտեզ. «Դուք տեղեա՞կ էք, որ Օսմանեան կայսրութեան մէջ Միացեալ Նահանգներու այդ օրերու դեսպան Հենրի Մորկընթաու ըսած է, որ թրքական կառավարութեան կողմէ հայերու տեղահանութեան հրամանը եղած է «ամբողջ ցեղի մահուան պատուէր», եւ «յատուկ ջանքեր չեն գործադրուած այդ միտումը թաքցնելու համար` Մորկընթաուի հետ անոնց զրոյցին ընթացքին»:

Թրէյսի. «Այո՛, ծերակուտակա՛ն, ես տեղեակ եմ դեսպան Մորկընթաուի այդ զեկոյցի փաստերէն»:

Մենենտեզ. «Արդեօք դուք կարգապահական տնօրինման կ՛ենթարկէ՞ք կամ այլ կերպ կը պատժէ՞ք  Հայաստանի մէջ Միացեալ Նահանգներու դեսպանատան ոեւէ պաշտօնեայ` Հայոց ցեղասպանութեան անկեղծ յիշատակումը կատարելուն համար»:

Թրէյսի. «Ծերակուտակա՛ն, կը կարծեմ, որ բոլորս կը հետեւինք վարչակազմի քաղաքականութեան, եւ քաղաքականութիւնը այն է, որ մենք կ՛ընդունինք 1915-ի իրադարձութիւններու պատմական փաստերը` իբրեւ զանգուածային վայրագութիւն, եւ մենք կը մասնակցինք յիշատակի որեւէ ձեռնարկի: Եւ ես պարզապէս կ՛ըսեմ, որ որպէս արտաքին ծառայութեան աւագ ղեկավար` միշտ բաց եմ իմ խումբի հետ հարցերու քննարկման համար: Ես չեմ պատժեր մարդիկ` իրենց տեսակէտները արտայայտելուն համար: Սակայն, որպէս գործադիր մարմինի անդամներ, վերջապէս, մենք զօրավիգ կը կանգնինք նախագահին վարած քաղաքականութեան»:

Մենենտեզ եզրակացուց. «Այս խնդիրը միայն ձեզի չի վերաբերիր. անիկա կը վերաբերի մեր առջեւ կանգնած թեկնածուներուն: Փաստօրէն մենք ունինք պատմական իրականութիւն` ջարդուած է 1,5 միլիոն մարդ: Ասիկա ցեղասպանութիւն է: Եւ դեռ մենք դեսպաններ կ՛ուղարկենք երկիր մը եւ այդ մարդոց կը ստիպենք հայ ժողովուրդի ողջակիզման յուշահամալիր այցելել, սակայն անոնք չեն կրնար պատահածը կոչել «ցեղասպանութիւն»: Սա բաւականին հեգնական երեւոյթ է: Եթէ մենք չկարենանք ճանչնալ անցեալը, դատապարտուած ենք վերապրելու զայն: Ուրեմն, ես յոյսով եմ, որ ասիկա իւրայատուկ չէ արտաքին գործոց նախարարութեան համար: Այս երեւոյթը կը շարունակուի երկար ժամանակէ ի վեր: Մենք պէտք է փոխենք այս իրականութիւնը: Ես ձեզի ուղղեցի շարք մը հարցումներ, որովհետեւ կը փորձեմ ձեզի տալ միւս բոլոր տարրերը: Սակայն իրականութիւնը այն է, որ կը թուի, թէ մենք չենք կրնար թոյլ տալ, որ այդ բառերը դուրս գան մեր շուրթերէն, «Հայոց ցեղասպանութիւն» բառերը: Ահա, թէ ինչ տեղի ունեցած է: Այն, ինչը ցոյց կու տայ պատմութիւնը: Այն, ինչը կը ճանչնայ աշխարհը: Այն, ինչը մեր սեփական դաշնակցային գործակալութիւնը կը ճանչնայ` Ողջակիզման թանգարանին նման: Յոյսով եմ, որ դուք կը յաջողիք քննել բոլոր հարցումները եւ լաւագոյնս պատասխանել, որպէսզի հասնինք աւելի լաւ տեղ մը»:

Ծերակոյտի արտաքին յարաբերութիւններու յանձնախումբը Թրէյսիին թեկնածութիւնը կը քննարկէ ապագայ հարցադրումներուն ընթացքին, երբ ան կը ներկայացնէ իր խոստացած գրաւոր պատասխանները ծերակուտական Մենենտեզի տուած հարցումներուն:

Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ

Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ