Առիւծասիրտ Ազգային Հերոս
Մ. Թորլաքեանի Մասին
Քանի մը օր առաջ (նոյեմբեր 12), Լոս Անճելըսի մէջ այս աշխարհէն հրաժեշտ առած առիւծասիրտ ազգային հերոսը` Միսաք Թորլաքեան, 1963-ին, Պէյրութի մէջ, երկրորդ տպագրութեամբ լոյս ընծայած էր իր «Յուշերը»` «Օրերուս հետ» խորագրով:
Այդ գրքին մէջ, բազմավաստակ հանրային գործիչ ու գրագէտ Մալխաս, Թորլաքեանի հայրենակիցը, «Յառաջաբանի տեղ» խորագրով գրութեամբ մը կը ներկայացնէ Թորլաքեանի ծննդավայրը, ընտանիքը, հերոսը եւ գործը:
Ստորեւ կու տանք քաղուածք մը Մալխասի այդ գրութենէն:
«1921 յուլիս 18-ին Բերայի Բըթի Շան թատրոնէն դուրս կը հոսէր հոծ բազմութիւն մը, երբ երիտասարդ մը դժուարութեամբ ճամբայ բանալով` մօտեցաւ վեց անձերէ բաղկացած խմբակի մը, որ կ՛աճապարէր Բերա Բալաս հիւրանոցը (պանդոկ) մտնել եւ յաջորդաբար երեք անգամ կրակեց բարձրահասակ, թիկնեղ մարդու մը վրայ եւ օգտուելով տիրող իրարանցումէն` յաջողեցաւ փախչիլ:
Մայթին վրայ ինկած էր արիւնլուայ վիրաւոր մը: Անմիջապէս վրայ հասաւ ոստիկանութիւնը, շրջապատեց խմբակը, մինչ բազմութիւնը խռնուեցաւ մօտէն տեսնելու համար վիրաւորը:
Հազիւ քանի մը վայրկեան անցած, երիտասարդը վերադառնալով` աջ ու ձախ հրեց բազմութիւնը, մօտեցաւ վիրաւորին, անգամ մը եւս կրակեց անոր վրայ: Ոստիկանները ձերբակալեցին երիտասարդը:
Փողոցը, մայթին վրայ, արիւնի լճակներուն մէջ տապլտկող վիրաւորը Ազրպէյճանի ներքին գործոց նախկին նախարարն էր, Պեհպուտ Խան Ճիվանշիրը:
Երբ Պաքուն պաշտպանող հայկական ուժերը այլեւս անկարող դարձան քաղաքը պաշտպանելու թրքական կանոնաւոր բանակի եւ շրջանի բազմահազար պաշըպոզուքներուն դէմ, մանաւանդ երբ անգլիական ուժերն ալ քաշուեցան քաղաքէն, այլեւս Պաքուն պաշտպանելը անկարելի համարելով, անոնք ալ նաւերով հեռացան դէպի Պարսկաստան` քաղաքի հայութեան մեծ մասը ձգելով իր ճակատագրին հետ:
Ամբողջ շաբաթ մը տեղական ու շրջանի թրքութիւնը ազատ ասպարէզ գտաւ անհնարին վայրագութեամբ թալանելու, կոտորելու անպաշտպան հայ ժողովուրդը: Մօտ 30 հազար հայեր ջարդուեցան Պաքուի մէջ, մէկ շաբթուան ընթացքին:
Այդ հրէշային կոտորածի ղեկավար ոգին, կազմակերպողը, Պեհպուտ Խան Ճիվանշիրն էր, որուն պաշտօնական հրամանագրով ամբողջ հայ ժողովուրդը «օրէնքէ դուրս» յայտարարուեցաւ:
Ահա այսպէս, Բերայի մայթին վրայ ինկած էր երբեմնի ամենազօր Պեհպուտ Խան Ճիվանշիրը` արժանի վարձատրութիւնը ստանալով իր կատարած չարագործութեան համար:
Ներկայ հատորը, անձի մը կեանքը ներկայացնելէ աւելի, ամբողջ շրջանի մը, յեղափոխական, հասարակական, ընկերային, կենցաղական պատկերն է, լուսարձակ մը, որուն ճառագայթներուն տակ ամբողջութեամբ կ՛երեւայ Շանայի շրջանի իրական դիմագիծը` իր դրական ու բացասական կողմերով:
Ոչ ոք կրնար ա՛յնքան հարազատօրէն ներկայացնել այդ շրջանի պատկերը, որքան` Միսաքը, որ ծնած ու մեծցած Կիւշանայի մէջ, հօրեղբօրը` Արիստակէս քահանայի թեւին տակ, մանկութենէն սկսած, ապրեցաւ շրջանի ալեկոծ կեանքը:
Աւելի՛ն. Թորլաքեաններու տունը կը համարուէր շրջանի յեղափոխական եւ հասարակական գործիչներու կեդրոնը: Հո՛ն կը գումարուէին ղեկավար մարմինի ժողովները: Հո՛ն ընթացք կը ստանային շրջանի բոլո՛ր հարցերը:
Թէեւ դեռ մանուկ Միսաք սուտ քուն ձեւանալով` մեծ ուշադրութեամբ կը լսէր բոլո՛ր խօսակցութիւնները, տրուած որոշումները, եթէ որ շատ ալ բան չէր հասկնար խօսուածներէն:
Ասով մէկտեղ, անոր մանկական հոգուն մէջ զօրաւոր չափով զարգացաւ ազգին ծառայելու, յեղափոխական զինուոր լինելու բուռն ցանկութիւնը, որ անոր ամբողջ կեանքին առաջնորդող իտէալը դարձաւ:
Անժամանակ հասունցած, շրջապատի ազդեցութեան տակ, ան դեռ տասներեք տարեկանին, բոլորովին ինքնագլուխ` կը փորձէր տեռորի ենթարկել ազգի դաւաճան մը, որուն մասին եղած խօսակցութիւնը լսած էր, երբ ղեկավար մարմինը կը խորհրդակցէր այդ մասին:
Տարիներու հետ Միսաքը կը մասնակցի յեղափոխական եւ հասարակական աշխատանքներու եւ դեռ հազիւ տասնեօթը տարեկան` կ՛ընտրուի Կիւշանայի վարժարանի հոգաբարձու:
***
… Միսաք Թորլաքեան ապրեցաւ փոթորկալից կեանք մը` որպէս յեղափոխական զինուոր, տեռորիստ, հասարակական գործիչ, խմբապետ, բայց այս բոլորէն վեր` որպէս ՀՅ Դաշնակցութեան նուիրուած զինուոր:
Միսաք եղաւ ամէն տեղ, ուր որ ազգային պարտականութիւնը զինքը կանչեց, Տրապիզոնի լեռներէն մինչեւ Սարիղամիշ, մինչեւ մեր անկախութիւնը դարբնող Բաշ Ապարանի ճակատագրական պատերազմը, ուր եւ ծանրապէս վիրաւորուեցաւ:
«Օրերուս հետ» գրքի էջերուն մէջէն կարմիր գծով կ՛անցնի Միսաք Թորլաքեանի նկարագիրը յատկանշող զօրաւոր մէկ կողմը: Անսահման նուիրում, անհաշիւ պատրաստակամութիւն զոհաբերութեան, ազգային-յեղափոխական իտէալներուն: Ո՛չ սակարկութիւն, ո՛չ փառքի հետապնդում, այլ ֆանաթիկ մղում մը` ժողովուրդ-ազգին ծառայելու, անոր տալու ամէն ինչ` որ ինքը ունի:
Նկարագրի այս բնորոշ գիծը անոր մէջ երեւան կու գայ մանկութենէն:
… Պեհպուտ Խան Ճիվանշիրի տեռորի կատարումին մէջ, յատկանշական պարագան այն է, որ Միսաք, չարագործը տապալելէ ետք, անգամ մըն ալ կը վերադառնայ, երբ ազատուած էր հետապնդումէ, ու անգամ մըն ալ կը կրակէ մահամերձ վիրաւորին վրայ:
Այս աքթը միայն բաւական է` ներկայացնելու անոր նկարագրի ուժգնութիւնը, անոր ըմբռնողութիւնը պարտականութիւն մը կատարելու մասին: Կրկին անգամ վերադարձ վիրաւորին մօտ, ինքնին կը ներկայացնէ Միսաք Թորլաքեանը, եթէ որ անոր կեանքի մասին բան մըն ալ չգիտնայինք:
ՄԱԼԽԱՍ
(Արտաշէս Յովսէփեան)
