Միսաք Թորլաքեան
Բարի գործերով կամ արութեամբ հռչակուած ընտիրները, կեանքի բնականոն ընթացքը աւարտած եւ ի կենդանութեան անմահութիւն նուաճած ըլլալով հանդերձ, իրենց մահով խոր սուգ մը կ՛առաջացնեն երախտագէտ բազմութիւններու սրտին, կրկնակի սուգ մը` մեկնողին համար, մնացողին համար:
Այսպէս կը պատահի ժողովուրդի սրտին մօտ գրագէտին հետ, հերոսին հետ, իմաստութեամբ վկայուած իմաստուն գործիչին հետ:
Անոնց ներկայութեան ապահովութիւն մը կը զգայ մարդ, իրաւին, արիին, անձնուէրին հետ շնչելու անսովոր երջանկութիւն մը, որ կը պղտորի, երբ մէկուն կամ միւսին առիթով ղօղանջեն մահագոյժ զանգերը:
Այդպէս պատահեցաւ նաեւ երէկ, արիւնախում ճիւաղ Ճիւանշիրը յոգնախուռն բազմութեան մը ներկայութեան շա՛ն սատակ ըրած Միսաք Թորլաքեանի հետ, երբ առինք իր մահուան բօթը:
Թորլաքեան կը պատկանէր մեր յեղափոխութեան վիշապաքաղներուն վերջին փաղանգին, ցեղին սրտին մէջ ի տղայ տիոց հսկայացած Թեհլիրեաններու, Երկանեաններու, Շիրակեաններու եւ Ծաղիկեաններու դասուն, անոնց խումբին, որոնք իրենց սխրագործութեամբ խաղաղութիւն պարգեւեցին մեռելներուն եւ սպիացուցին ապրողներուն վիրաւորուած արժանապատուութիւնը:
1921-22 թուականներուն հրաշքի համազօր արտայայտութիւններ էին, արդարեւ, այս չորսին, այս հինգին «աստուածաբոց հրացան»-ներէն դուրս ժայթքած օրհնաբեր բոմբիւնները, որոնք լսուեցան ոճիրներու քաղաքին եւ ոճրագործներուն մեղսակից մարդոց մայրաքաղաքներուն մէջ ու տարածուեցան ի սփիւռս աշխարհի` ազգին ցաք ու ցրիւ եւ ընկճուած, եւ նուաստացած բեկորները վերածելով մէկ հաւաքականութեան, հպարտութիւն հաղորդելով ազգին, ապրելու կորով, իրաւունքներու եւ հեռաւոր կարելիութիւններու հանդէպ նոր հաւատք:
Մարդ չի կշտանար ահաբեկիչ այս տղոց աստուածային յատկութիւններուն մասին խօսելէ, ժողովրդանուէր եւ այդ ծառայութեան մէջ անձնամոռ, արի, անդարձ որոշումներու ընդունակ անդարձ տղաք:
Անդա՛րձ…
Կը յիշէք հարկաւ իւրաքանչիւրին գլուխ-գործոցը, այդ գլուխ-գործոցը գլուխ հանելու վայրկեանին յայտնաբերած իւրաքանչիւրին մէկ անկրկնելի մտածումը, ապրումը, շարժումը, որոնք կը կազմեն անոնց անհատականութեան ցոլքը եւ գործին համազօր արժէք ունին, վեհութիւն ու հմայք:
Միսաք Թորլաքեանի մօտ յայտնուած «անկրկնելին» հրէշին մարմնոյն մէջ երեք գնդակ տեղաւորելէ ու խոյս տալէ ետք, գործը կէս ձգած ըլլալու խղճախայթն է, կասկածը, կասկածը փարատելու համար վտանգին վրայ վերստին խոյանալու գերմարդկային տենդը. այսպէ՛ս, ի՛ր գրչով.
«Անկիւնը չդարձած, երբ ձայնը ականջիս հասաւ, մտքովս ըսի. «Մեռած չէ, վերադառնամ ու վերջացնեմ»: Ետ դարձայ դէպի դիակը: Երբ մօտեցայ, գլուխը հաւաքուած էին 20-30 հոգի: Բոլորն ալ քարացան ատրճանակը ձեռքս տեսնելով: Մօտեցայ եւ գետին փռուած Ճիւանշիրի գլխուն վրայ կեցայ: Կուրծքին գնդակ մըն ալ պարպեցի. ապա շուրջս նայեցայ եւ տեսայ, որ չորսէն հինգ ոստիկաններ, ատրճանակնին ձեռքերնին, բռնած էին այն անկիւնը, ուրկէ կրնայի փախուստ տալ»…
Շարունակութիւնը գիտէք, շարունակութիւնը ուրիշ պատմութիւն է, եթէ կ՛ուզէք, այնքան ալ կարեւոր չէ շարունակութիւնը: Մենք կ՛ուզենք ընդգծել «վերադառնամ ու վերջացնեմ» որոշումը միայն: Անձին սպառնացող վտանգը արհամարհելով` անաւարտ կարծուած պարտականութիւն մը պսակելու այս երկրպագելի խիզախութիւնը ամէն մահկանացուի տրուած չէ, անիկա մաս կը կազմէ քիչերու խառնուածքին, ու այդ քիչերէն շատ ունեցաւ մեր յեղափոխութիւնը, Թորլաքեանի յայտնաբերած առաքինութեամբ հազար-հազար կտրիճներ, որոնց թանկ արիւնով գնուած հայրենիք մը ունինք այսօր ու արութեան գործերուն շնորհիւ` նոր շնչառոււթեամբ ապրելու մեծ բախտ մը, փառք` իրենց արիւնին, իրենց հաղորդած վերանորոգ շունչին ու այն ուժին ու այն մթնոլորտին ու այն ոգիին, որուն կշռոյթով ապրեցաւ, խանդավառուեցաւ, զինավառեցաւ ու նոր բովանդակութիւն ստացաւ բովանդակ ազգը:
Պ. Ս.
Դարերի Վկան
Խալդեան մեծութեամբ,
Արգիշտին` Մենուայի որդին,
Կառուցեց այս բերդը
Եւ կոչեց քաղաք Էրեբունի…:
Երեւանի «ծննդեան վկայականն» է սա, քարէ սեպագիր վկայականը, որ տրուել է նրան մեր թուագրութիւնից 782 տարի առաջ եւ մինչեւ այսօր էլ պահւում է մեր տանը…
Երեւանի ծննդեան տօնին եկած հիւրերը հայկական թունդ գինի եւ սառը գարեջուր են խմում այն վայրում, ուր սրանից ուղիղ 2750 տարի առաջ գինի եւ գարեջուր են խմել Էրեբունի բերդի կառուցողները:
Խմել են այն գինին, որ քամուած էր Նոյ նահապետի ձեռքով դեռեւս ոչ շատ վաղուց տնկած խաղողի որթից եւ այն գարեջուրը, որ Էրեբունի բերդի կառուցումից 200 տարի յետոյ պիտի այստեղ համտես անէր եւ նկարագրէր պատմահայր Քսենոֆոնը…
Աւելացնենք, որ նրանց այն ժամանակ կերած ձուկն էլ կարող էր լինել ջրհեղեղի դեռ նոր ցամաքած ջրերից հանուած կարմրախայտ ձուկ: Իսկ աղաւնինե՞րը…
Աղաւնիները չե՜ն փոխուել, միայն… սերունդ են տուել…
Առաջինն այն աղաւնին էր, որին Նոյ նահապետը Արարատի կատարին իջած տապանից բաց թողեց ստուգելու համար, թէ անցե՞լ է արդեօք ջրհեղեղը, եւ որեւէ տեղ ցամաք չի՞ երեւում…
Այդ աղաւնին, Աստծոյ ստեղծած թիւ մէկ աղաւնին, Նոյ նահապետի ձեռքից թռչելուց եւ ջրհեղեղի արդէն հանդարտած ջրերի վրայ ճախրելուց յետոյ իջել է թաց գետնին եւ Նոյ նահապետին կանաչ ծիլ տարել այն վայրից, որը հիմա… Լենինի հրապարակ է կոչւում եւ որտեղ այդ պատմական կարեւոր դէպքի յիշողութեամբ այսօր էլ ապրում են նրա թեւաւոր ժառանգները…
Պատահական չէ, որ հայկական հին աւանդոյթներից մէկն էլ մեր քաղաքի անունը կապում է հայերէն «երեւաց» բառի հետ: Նոյ նահապետը, Արարատի գագաթից ցամաքի առաջին կտորը` այժմեան Երեւանի տեղը տեսնելուց յետոյ… ուրախութիւնից ճչացել է «երեւաց»:
(Ահա աւարտաճառի մի կարեւոր թեմա առ այն, որ Նոյ նահապետը ոչ միայն… հայ էր, այլեւ ի տարբերութիւն ուրիշ հայերի… քաջ գիտէր իր մայրենի լեզուն…):
Այդ նոյն հրապարակում, Էրեբունի – Երեւանի սրտում է այսօր տօնւում Հռոմի ու Կարթագենի հասակակից Երեւանի ծննդեան 2750-ամեակը:
Հռոմից, կարծեմ, հիւրեր կան, իսկ Կարթագենից, Նինուէից ու Բաբելոնից դժբախտաբար չեն եկել, որովհետեւ, աւա՜ղ, չկան ո՛չ Բաբելոնը, ո՛չ Նինուէն եւ ո՛չ էլ Էրեբունի-Երեւանի միւս աւագ ու կրտսեր տարեկիցները…
Իսկ Երեւանը ապրում է, կայ, եւ մենք տօնում ենք այս տօնը ոչ միայն եւ ոչ այնքան նրա համար, որ նա հին է, վաղուց է ծնուել, այլ նրա համար, որ ոչ միայն կայ, այլեւ վերածնուել է, նորացել…
Աւելի՛ն. այն, ինչ որ այսօր Երեւան է կոչւում, ստեղծուած ու կառուցուած է 40-50 տարում, եւ մեզանից` նոր Երեւանի բնակիչներից ու ստեղծողներից ամէն մէկը իրաւունք ունի Արգիշտի թագաւորի նման այսօր որեւէ քարի վրայ ի լուր աշխարհի փորագրել, օրինակ, թէ`
Ես Գէորգս`
Կոնդեցի ուսուցիչ Գրիգորի որդին,
Կառուցեցի այս տուֆաշէն հրաշքը
Եւ կոչեցի Երեւան քաղաք…
Այո՛, 2750 տարեկան է Երեւանը եւ սակայն այսօր շատ դժուար է մեր ստեղծած նոր Երեւանում հին Երեւան գտնել, որովհետեւ նա էլ, այս երկրի եւ ժողովրդի նման, անընդհատ մեռել է եւ անընդհատ յարութիւն առել նո՜ր կերպարանքով…
Եւ եթէ 28 դարերի տարիք ունեցող Էրեբունի եւ Թէյշեբայինի բերդերն աւերուած ու հողով ծածկուած չլինէին, դժուա՜ր թէ նրանք էլ մնացած ու մեզ հասած լինէին այն երկրում, որտեղ դարեր շարունակ օտար զաւթիչներն աւերել են հողի վրայ երեւացող ամէն ինչ:
Այդ Երեւանի` 2750 տարի շարունակ աւերուող եւ ընդամէնը յիսուն տարի կառուցուող Երեւանի ծննդեան տօնն են տօնում այսօր, մի քաղաքի, որը մայրաքաղաքն է ո՛չ միայն Հայաստան երկրի, այլեւ` աշխարհում ցրուած ողջ հայութեան…
… Առաջ բոլոր նրանք, ովքեր «Աստուածաշունչ» էին կարդացել, հեռո՜ւ հեռուներից ուխտի էին գալիս այս երկիրը` Արարատի կատարին իջած Նոյեան տապանի հրաշքի համար…
Այժմ, ու` աւելի յաճախ, նրանք գալիս են այստեղ տեսնելու Արարատ լերան ստորոտում կատարուած նոր հրաշքը` մեր ժողովրդի յարութեան ու վերածննդի հրաշքը…
Այդ հրաշքի վկաներից մէկը 2750 տարեկան Երեւանն է, որ ձգւում է էրեբունի բերդից մինչեւ հրապարակը, Արգիշտի թագաւորի պալատի որմնանկարներից մինչեւ Մարտիրոս Սարեանի նոր կտաւները, Թէյշեբայինի բերդի հսկայական կարասներից մինչեւ աշխարհի մեծագոյն ելեկտրոնաին արագացուցիչը եւ Էրեբունին հիմնողներից մինչեւ նրանց այսօրուայ թոռներն ու ծոռները, որոնք երեւանցի են կոչւում այնպէս, ինչպէս սրանից 27-28 դար առաջ…
Գ. ԷՄԻՆ
