Ս. ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ
Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադրութեան 100-ամեակը յիշատակութեան եւ ազգային տօնախմբութեան արժանի տարի մըն է. պատճառներուն մասին խօսիլը աւելորդ է, որովհետեւ իւրաքանչիւր հայ ծանօթ է անոնց: Չենք ուզեր կանգ առնել այն իրականութեան առջեւ, որ 100-ամեակը չարժանացաւ համապատասխան տօնախմբութեան` թէ՛ Հայաստանի եւ թէ՛ սփիւռքի մէջ, որովհետեւ ժամանակակից դէպքեր եւ քաղաքական հրապարակը եռեւեփող իրադարձութիւններ «ողողեցին» այն հարթակները, որոնք սահմանուած էին այս տօնախմբութեան: Հանգրուանը բոլորովին անտես չմնաց, սակայն մնաց ընթացիկ իրադարձութիւններու շուքին մէջ: Մինչդեռ արդար յիշատակումը պէտք էր անցնէր սոսկական տողանցքի մը եւ կարգ մը ճառախօսութիւններու սահմանէն անդին, մեր հայրենիքի ու ժողովուրդի կեանքին մէջ լուսարձակի տակ բերէր այն արժէքներն ու ժառանգութիւնները, որոնք ստեղծուած են 100 եւ աւելի տարիներ առաջ` անկախ պետականութեան արարումը իբրեւ ամէնէն թանկարժէք քաղաքական աւանդ հասցնելով մեզի ու գալիք սերունդներուն: Սակայն կ՛արժէ, որ պահ մը կանգ առնենք այդ ժառանգութեան եւ անոր ստեղծման պայմաններուն, հանգամանքներուն վրայ, որպէսզի կարենանք աւելի յստակ պատկերով դիտել այսօրն ու ապագան:
Նախ թող մեզի ներուի կատարել ճշդում մը. ճիշդ է, որ 2018 տարին Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադրութեան` դարերէ ի վեր կորսուած ու բռնադատուած հայկական պետականութեան վերահաստատման 100-ամեակն է, սակայն պէտք չէ մոռնալ, որ Սարդարապատի ու զուգահեռ ճակատամարտերու երկունքէն ծնած փոքրիկ Հայաստանը միայն այդ օրը չերեւցաւ աշխարհի քարտէսին վրայ, ոչ ալ կարելի է անտեսել այն ենթահողը, որ կերտուած էր դարերու ընթացքին զինեալ ու քաղաքական-դիւանագիտական գուպարներու ճամբով, եւ որոնց բարձրակէտն ու հանրագումարը եղան Սարդարապատն ու Հայաստանի Հանրապետութիւնը: Հետեւաբար 100-ամեակը պէտք է առիթ ընծայէ մեր աչքերը յետադարձ կերպով սեւեռելու դէպի նախորդ դարերը եւ վերաքաղ մը ընելու այն իրագործումներուն եւ ուղիներու մշակման, որոնք հայութիւնը հասցուցին 1918-ի մայիս 28-ին. այդ ալ եղաւ հիմնաքարը Հայաստանի անկախութեան վերականգնումին` 21 սեպտեմբերի հռչակագիրով:
Թւումի կարգով արձանագրենք, որ Հայաստանի Հանրապետութիւնը արդիւնք էր ռազմական ու քաղաքական երկարաշունչ պայքարի մը, որուն սկսման համար եթէ շատ է վերադառնալ մինչեւ այն օրերը, երբ հայու հողին վրայ անկախ իշխանութիւնը կորուստի մատնուեցաւ, սակայն արդար է վերադառնալ գէթ մինչեւ Էջմիածինի մէջ 1668-ին կայացած պատմական ժողովը, որ նոր ազդանշան մը տուաւ ինքնիշխան պետութեան ծրագիրին: Յաջորդ տասնամեակներուն մեր պատմութիւնը արձանագրած է Իսրայէլ Օրի, Դաւիթ Բէկ եւ այլ լուսաւորող անունները, մինչեւ որ հասած են նորագոյն զարթօնքի տարիները` 19-րդ դարու կէսերէն սկսեալ: Անկէ ետք մեր պատմութեան մէջ արձանագրուած են Իրաւունքի հետապնդման նախաքայլերը` պատրաստելով ենթահողը Պերլինի ու հետեւող միջազգային ժողովներուն, որոնք մեր Դատը կոթողեցին միջազգային բեմի վրայ: Այդ տարիներուն տեղի ունեցած են նաեւ Ազգային սահմանադրութեան կերտումն ու արեւելեան գօտիին մէջ` ռուսական իշխանութեան ենթակայ հայութեան կողմէ ազգային իրաւունքներու հետապնդման քայլերը, որոնք մարմնաւորուեցան պոլոժենիայով ու եկեղեցապատկան կալուածներու բռնագրաւման դէմ ծառացումով:
Եթէ յիշեալները քաղաքական ենթահողն էին գալիքին, պէտք չէ մոռնալ, որ մեր ժողովուրդը մասնակից եւ առնչակից էր մեր հողերուն վրայ մղուած միջկայսերական պատերազմներուն: Այդ դարերուն Հայաստան բեմ դարձած է թուրք-պարսկական, ռուս-պարսկական ու ռուս-թրքական բազում պատերազմներու. թէեւ զուրկ անկախ պետութեան ընձեռած միջոցներէն` Հայաստանի ժողովուրդը մղած է ինքնապաշտպանական մարտեր, որոնց գլխաւոր փայլատակումները եղած են Զէյթունի ու Սասունի ինքնապաշտպանական կռիւները: Անոնցմէ առաջ ու անոնց զուգահեռ, արձանագրուած են ֆետայական բնոյթով ինքնապաշտպանական այլ հերոսամարտեր, որոնք իրենց արդար տեղը տակաւին չեն գտած մեր տարեգրութեանց մէջ: Պարզ օրինակ մը տալու համար յիշենք, որ վիպագիր Խաչատուր Աբովեան նաեւ անուղղակի ժամանակագրող մըն է իր «Վէրք Հայաստանի»-ին մէջ, երբ կը յիշատակէ Ապարանի եւ այլ շրջաններու մէջ մղուած ինքնապաշտպանական կռիւներ, յուզիչ ողբ ունի նահատակներուն մասին:
Անկախութեան հողի պատրաստութեան մէջ հիմնական դեր ունեցած են յեղափոխական այն առաջնորդները` Փորթուգալեան, Խրիմեան Հայրիկ եւ սերնդակիցներ, որոնց ցանած սերմերը իրենց կեանքի օրերուն իսկ ծաղկեցան ազգային կուսակցութիւններու կազմաւորումով. նախընթաց տասնամեակներու ֆետայական հատ ու կենտ, պարագայական թուացող ճակատումները այնուհետեւ հունաւորուեցան աւելի կազմակերպ ձեւով, ու մենք ունեցանք քաղաքական հզօր արձագանգներ ստեղծած ֆետայական ճակատումներ, ունեցանք Առաքելոց վանքի կռիւ, Խանասոր, ունեցանք Սասունի ապստամբութիւն եւ դեռ, Ցեղասպանութեան օրերուն, բազում հերոսամարտներ` Վանը, Ուրֆան, Շապին Գարահիսարը, Մուսա Լեռն ու այլք, որոնք մինչեւ այսօր իբրեւ լուսաւոր աստղեր կը փայլին սեւ ու կարմիր օրերու երկնակամարին վրայ:
Կարելի չէ անտեսել նաեւ այն իրականութիւնը, որ Հայաստանի անկախ հանրապետութիւնը ծնունդ առաւ Ցեղասպանութենէն միայն երեք տարի ետք, երբ տուած էինք 1,5 միլիոն զոհ, հսկայական տարածութիւն կորսնցուցած էինք մեր պատմական հայրենիքէն. անկախութիւն հռչակած Հայաստանը իր ուսերուն ունէր ծանր բեռներ, ինչպէս` հարիւր-հազարաւոր բռնագաղթուածներու տագնապը եւ ահագին քանդում: Հերակլէսեան ուժ պէտք էր ունենալ` դիմագրաւելու համար նման մարտահրաւէրներ: Ու այդ սերունդը կրցաւ ստեղծել այդ ուժը:
Այս բոլորը պէտք է արձանագրենք ու կրկին ու կրկին վերյիշենք, յիշեցնենք մեր նոր սերունդներուն` ոչ թէ տարուած սնապարծութեան զգացումով, այլ` տեսնելու համար, թէ անօգնական ու առանձին մնացած հայը ինչպիսի՛ իրագործումներու հասաւ, եւ որոնց ականջալուր բանաստեղծը օր մը երգեց. «Երբ չի մնում ելք ու ճար, խենթերն են գտնում հնար…»: Փաստօրէն, Սարդարապատի «խենթ»-երէն շուրջ 3 տասնամեակ առաջ, Րաֆֆի վիպականացուցած ու անմահացուցած էր այլ «խենթեր»:
Հետեւաբար, երբ այսօր կը տօնենք հանրապետութեան հիմնադրութեան 100-ամեակը, պէտք է անդրադառնանք, որ Սարդարապատի աներեւակայելի սխրագործութիւնը եւ անոր բոլոր արդիւնքները մեր պատմութեան մէջ միայնակ փայլատակումներ չեն, այլ անոնց ռազմական ու քաղաքական ենթահողը երկնուած է դարերու ընթացքին: Այս գիտակցութիւնը մեզ պիտի առաջնորդէ այլ ճշմարտութեան մը իրազեկութեան. երկարաշունչ պայքարի ու աշխատանքի համագումարը եղող Հայաստանի Հանրապետութեան ծնունդը, իր կարգին, հիմնաքար ծառայեց յաջորդ տասնամեակներու նուաճումներուն, նոյնինքն` Հայաստանի վերանկախացման ու Արցախի ազատագրութեան: Եւ մեր ժողովուրդը նոյն կամքով պիտի շարունակէ երթը:
3-18 սեպտեմբեր 2018
