ՍԵԴՕ ՊՈՅԱՃԵԱՆ
Սեւրի դաշնագիրը քաղաքական եւ դիւանագիտական ուրոյն հեղինակութիւն պարտադրող այն հիմնական միջազգային համաձայնագիրն է, որ հետեւողականօրէն կը հաստատէ ու կը վերահաստատէ Հայաստանի եւ Թուրքիոյ այժմու սահմանագծին անվաւեր հանգամանքը։ 98 տարիներ առաջ, 1920 Օգոստոս 10ին ստորագրուած այս դաշնագիրը միջազգային միակ պայմանագիրն է, որ կը բացորոշէ ցարդ չգործադրուած վաւերական սահմանագծումը երկու երկիրներու միջեւ։
Հակառակ այն իրողութեան, որ Սեւրի դաշնագիրը տակաւին կը մնայ անվաւեր ստորագիր պետութիւններուն կողմէ, Հայաստանի վերաբերող անոր տրամադրութիւնները կը շարունակեն մնալ ուղեցոյց Հայաստան-Թուրքիա վերջնական սահմանագծումին։ Դաշնագրի նոյնինքն անվաւեր մնալու հանգամանքը ինքնըստինքեան կը հանդիսանայ փաստը երկու երկիրներու միջեւ վերջնական սահմանագծումի անլոյծ մնացող իրողութեան։
Իր թիւ 88էն թիւ 93 յաջորդական յօդուածներով, Սեւրը ամրագրեց արդէն իսկ իբրեւ անկախ պետութիւն գոյութիւն ունեցող Հայաստանի մը պատմական եւ իրաւական հիմունքներով կազմութիւնը եւ ճանաչումը։ Որդեգրելով Դաշնակից Ուժերու Գերագոյն Խորհուրդի Հայաստանի սահմաններուն առնչուող որոշումը, դաշնագիրը Հայաստանի սահմաններու վերջնական ճշդումը յանձնեց Միացեալ Նահանգներու նախագահ Վուտրօ Ուիլսընի իրաւարարութեան։ Դաշնագրի ստորագրութենէն երեք ամիս ետք, նախագահ Ուիլսըն իր իրաւարար վճիռը որոշեց եւ յայտարարեց Նոյեմբեր 22, 1920ին։
Հակառակ այն իրողութեան որ Սեւրի դաշնագիրը չվաւերացուեցաւ ստորագիր պետութիւններու կողմէ, Ուիլսընի իրաւարար վճիռը կը մնայ ի զօրու եւ գործադրելի՝ ըստ միջազգային օրէնքի եւ հաստատուած միջազգային ուխտերու։ Սեւրով հաստատուած այս վճիռը վերջնականապէս կը գծէ Հայաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ սահմանները, որոնք որեւէ ձեւով չեն ներկայացուած ներկայիս գոյութիւն ունեցող սահմանագիծով։
Ուիլսընի իրաւարար վճիռը, հետեւելով Թուրքիոյ իսկ համաձայնութիւնը վայելող Դաշնակից Ուժերու որոշումին եւ Սեւրի դաշնագրի տրամադրութեանց, Օսմանեան կայսրութեան հայապատկան հողատարածքներու մեծ մասը (ինչպէս Էրզրումի, Պիթլիսի, Տրապիզոնի եւ Վանի նահանգները) կցեց ու միացուց Հայաստանի Հանրապետութեան։ Այսպիսով, շուրջ 50 հազար քառակուսի քիլոմեթր հաշուող հայկական հանրապետութեան կը միացուէր Արեւմտեան Հայաստանէն103 հազար քառակուսի քիլոմեթր հողատարածք՝ Հայաստանը վերածելով153 հազար քառակուսի քիլոմեթր երկրի։
Դժբախտաբար, քաղաքական, տնտեսական եւ զինուորական գերակշիռ գործօններ արգելակեցին Սեւրի դաշնագրի վաւերացումը ստորագիր պետութիւններուն կողմէ։ Այս պայմաններու տակ, չգործադրուեցան Ուիլսընի իրաւարար վճիռի սահմանագծումները։ Ինչպէս նաեւ իր կարգին, Հայաստանի Հանրապետութիւնը, որ արդէն իսկ ներքնապէս եւ արտաքնապէս մաշումի ու քայքայումի կ՚ենթարկուէր պոլշեւիկ Ռուսաստանի եւ Քեմալական ուժերու զինակցային դաւադրութեան, քաղաքական ու զինուորական կարողականութիւնը չունէր պաշտպանելու Սեւրով տրամադրուած Ուիլսոնեան իրաւարարութեան սահմանուած իր իրաւունքները։
Արդ, 1920 Դեկտեմբեր 2էն ի վեր Հայաստանի եւ Թուրքիոյ միջեւ սահմանագիծը կը մնայ անվաւեր։ Քաջ գիտակցելով Հայաստանի հողատարածքին ամբողջականութիւնը պարտադրող Սեւրի դաշնագրի տրամադրութեանց եւ Ուիլսընի իրաւարար վճիռի ներկայացուցած վտանգներուն, Թուրքիա փորձեց միջազգային օրէնքի հիման վրայ ընդունուած այս կրկնակ որոշումները շրջանցել՝ Հայաստանին պարտադրելով զանոնք փոխարինելու միտող պայմանագրերով։
Այս ուղղութեամբ թրքական առաջին փորձը հանդիսացաւ 1920 Դեկտեմբեր 3ի Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրը, որ Թուրքիա պարտադրեց Հայաստանի Հանրապետութեան։ Թրքական սալի եւ պոլշեւիկեան մուրճի միջեւ բռնուած մեր անկախ պետութիւնը ստիպողաբար ենթարկուեցաւ պարտադրանքին։ Այս դաշնագրով կը պարտադրուէր Հայաստանին իրաւականօրէն հրաժարիլ Սեւրի դաշնագրէն։ Հայաստանի հանրապետութեան պատուիրակութիւնը՝ նախկին վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսեանի գլխաւորութեամբ դիտմամբ երկարաձգեց բանակցութիւնները մինչեւ Դեկտեմբեր 3ի լուսցող ժամերը։ Երբ ստորագրուեցաւ դաշնագիրը, արդէն իսկ օր մը առաջ, Դեկտեմբեր 2ի կէսօրէ ետք ժամը 5ին Հայաստանի պետական լիազօրութիւնները ստանձնած էր պոլշեւիկեան յեղկոմը։ Իր կարգին, Քեմալ Աթաթուրքի ներկայացուցիչները իրաւասու չէին Օսմանեան պետութեան անունով դաշնագիր ստորագրելու։
Թրքական կողմը շարունակեց Սեւրի եւ Ուիլսոնեան վճիռի շրջանցման ու Հայաստանի հետ սահմանագծի վերջնականացման նոր սադրանքները։ Այսպէս, 1921ին Կարսի մէջ ստորագրուեցաւ դաշնագիր մը՝ Խորհրդային Հայաստանի եւ Մուսթաֆա Քեմալի ներկայացուցիչներուն միջեւ՝ հաստատելու համար Թուրքիոյ եւ Հայաստանի միջեւ գոյութիւն ունեցող ներկայ սահմանագիծը։ Կարսի դաշնագիրը, Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրին հետեւողութեամբ, զուրկ էր իրաւական հիմունքներէ եւ վաւերականութենէ, որովհետեւ Խորհրդային Հայաստանի կողմէ ստորագիր իշխանութիւնը Մոսկուան էր, իսկ թրքական կողմէն Մուսթաֆա Քեմալի ներկայացուցիչը, որ չէր լիազօրուած պաշտօնական Օսմանեան կառավարութեան կողմէ։
Ներկայ սահմանագծի վերջնական ճանաչման համար, ներկայիս Թուրքիա իրաւական ապաւէն կը փնտռէ Յուլիս 24, 1923ին ստորագրուած Լօզանի դաշնագրին մէջ՝ զայն նկատելով Սեւրը փոխարինող նոր համաձայնագիր։ Սակայն, միջազգային օրէնքով Լօզանը չփոխարինեց եւ չէր կրնար փոխարինել Սեւրը։ Այս երկու դաշնագրերը առաջին հերթին իրարու հետ չեն առնչուիր, որովհետեւ կ՚ընդգրկեն իրարմէ տարբեր նիւթեր։ Երկրորդ, անոնց ստորագիր պետութիւնները նոյնը չեն եւ նոյն նպատակները չունին։
Աւելին, Լօզանի դաշնագիրը կը հաստատէ Սեւրի դաշնագրով ճշդուած այն սահմանագիծը, որուն գործադրութիւնը տակաւին կ՚ուշանայ։ Լօզանի դաշնագրի 16րդ յօդուածի հիմամբ Թուրքիա կը հրաժարի իր բոլոր իրաւունքներէն եւ իրաւատիրութենէն բոլոր այն տարածքներուն մէջ, որոնք մաս չեն կազմեր Լօզանի դաշնագիրի քննարկման: Յստակօրէն, Սեւրի դաշնագրով Ուիլսոնեան իրաւարարութեան վճիռին հիմամբ ճշդուած Հայաստանի հողատարածքի սահմանները մաս չէին կազմեր Լօզանի քննարկումներուն։
Այսօր, Հայաստան-Թուրքիա սահմանագիծը վաւերական չէ եւ տակաւին կը սպասէ իր վերջնական այն լուծումին, որ տրամադրուած է Սեւրի դաշնագրով ու Ուիլսոնեան իրաւարարութեամբ։
Որքան ալ իրաւական ճշմարտութիւն ըլլայ Սեւրի անվաւեր հանգամանքը, ան կը շարունակէ պահել իր բարոյական եւ քաղաքական հեղինակութիւնը շնորհիւ նախագահ Ուիլսընի իրաւարար վճիռին։ Այս վճիռը գործադրելի է՝ ըստ միջազգային օրէնքի եւ պայմանագրերու։ Զայն գործադրելու համար անհրաժեշտ են դիւանագիտական հետեւողական աշխատանք եւ քաղաքական կամք։
Հայաստանի դիւանագիտութեան եւ հայկական Սփիւռքի պարտականութիւնն է այդ քաղաքական կամքը ցուցաբերելու եւ հետեւողական աշխատանքը իրականացնելու ծանր գործը։
Լոս Անճելըս
Օգոստոս 9, 2018
