ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
Պէշիկթաշլեանի Կենդանագիրը
«Կենդանագիր» բառը մեր օրերուն գործածական չէ այլեւս: Նոյնիսկ անըմբռնելի է: Բայց եթէ պրպտել ուզենք ԺԹ. դարուն պատկանող գրական գործեր կամ հրատարակութիւններ, յաճախ մեր դիմաց պիտի ցցուի այս մեռեալ բառը: «Կենդանագիր»: Գրողի մը կամ ոեւէ անձի մը կենդանագիրը:
«Կենդանագիր», ուրեմն, պարզապէս կը նշանակէ…դիմանկար: Լուսանկարիչի մը կողմէ կենդանի նկարուած, բնական ու հարազատ գիծերով արտայայտուած դիմապատկեր:
Ու հիմա հարց տանք հնաբոյր ոճով.– Պէշիկթաշլեան քանի՞ կենդանագիր ունի արդեօք:
Ինծի կը թուի, թէ հազիւ 3 լուսանկար ունի ան: Երկուքը դիմանկարներ են, իսկ երրորդը` գրեթէ ամբողջ հասակով նկարուած պատկեր, մինչեւ ծունկերը: Այս վերջինը Պոլսոյ նշանաւոր Ապտիւլլահ(եան) եղբայրներու լուսանկարչատան մէջ քաշուած է, հաւանաբար 1864-ին: Եւ այս երեքն են, որ իր մասին խօսող յօդուածներուն կը կցուին տեւաբար` ցոլացնելով փափկակազմ դիմագիծ մը, որուն ետին թաքնուած են «մտերմութիւն, սէր, կրակ ու բոց», ինչպէս պիտի գրէր ի՛նք իսկ` «Առ զեփիւռն Ալէմտաղի» քերթուածին տողերուն մէջ:
Արշակ Չօպանեան (1872–1954), որ Պէշիկթաշլեանի մահէն շուրջ քառասուն տարի ետք` 1907-ին, առաջին ամբողջական ուսումնասիրութիւնը լոյս ընծայեց անոր մասին, բանաստեղծին դէմքը կ՛ուրուագծէ հետեւեալ տողերով.
– Զինքը ճանչցողները կը նկարագրեն զայն` միշտ գունատ, ուսերը ցցուած, մսկոտ, ամառ-ձմեռ վիզը բուրդէ շալով մը փաթթուած ու կուրծքը միշտ չարագուշակ հազով մը պատռտուած: …Միջահասակ էր, բարակ մարմնով մը, որուն վերեւ կը կանգնէր անհամեմատականօրէն մեծ գլուխ մը: Դէմքը մսազուրկ էր, ցամքած, դալկագոյն, եւ անոր վրայ կը ցցուէր քիթ մը` չափազանց հայկական: Մութ շագանակագոյն երկայն գանգուր մազեր կը շրջանակէին լայն գմբէթարդ ճակատ մը, զոր գանկին առաջամասը մերկացնող փոքրիկ ճաղատութիւն մը ա՛լ աւելի կ՛ընդլայնէր: Աչքերը` սեփ-սեւ, մանր, տարտամօրէն շիլ, բայց տարօրինապէս սուր ու հրուտ. ցանցառ մօրուք մը շագանակագոյն, մերկ այտերէն հեռու` կզակին վրայ բուսած, բաւական լայն կիսաբոլորակով մը կը պատէր այդ դէմքը, որուն վրայ բարակ շրթներ` բարակ պեխերով պսակուած, տոհմիկ նրբութեան նոթ մը կը դնէին:
Եւ սակայն այդ խարխուլ ու զաղփաղփուն մարմնին մէջ բնութիւնը դրած էր ամէնէն կրակոտ ու միանգամայն ամէնէն գողտրիկ հոգին, այդ աններդաշնակ ու մահագոյն դէմքին ետեւ` ամէնէն շնորհալի եւ ամէնէն կենդանի միտքը: Իր անձէն արտաշնչուող բարոյական հրապոյրը անդիմադրելի էր:
Պէշիկթաշլեանի դիմանկարին նայելով` զայն պատկերել փորձած է նաեւ պոլսահայ գրագէտ Ռ. Հատտէճեան.
– …Կը տեսնենք նիհար մարմնի մը վրայ բաւական խոշոր գլուխ մը, շատ պայծառ ու լայն, բաց ճակատով: Ճակտին վրայ մազերը բաւական նահանջած են: Ատոր փոխարէն, գեղեցիկ մօրուք մը կը շրջապատէ ծնօտին վարի մասը, զատուելով մօրուքի փոքրիկ ուրիշ կտորէ մը, որ նստած է վարի շրթունքին վրայ: Նուրբ ու գեղեցիկ պեխ մը մասնաւոր գեղեցկութիւն մը կու տայ դէմքին: Երկու գեղեցիկ աչքեր կը նային դէպի մեր աջ կողմը: Մազերուն ու մօրուքին միջեւ կը տեսնուի իր աջ ականջը, որ բաւական մեծկակ է: Իսկ ձախ կողմի ականջը մնացած է միւս կողմը, չի տեսնուիր: Երկու թեւերը վար կախուած են: Հանդարտ ու իմաստուն մարդու երեւոյթ ունի («Պտոյտ հայ գրականութեան քուլիսներուն մէջ», Բ. հատոր, 2007, Պոլիս):
Ես եւս, հիմա, հանդարտ ու երկարօրէն կը դիտեմ բանաստեղծին կենդանագիրները: Սակայն բնաւ չեմ համոզուիր «անհամեմատականօրէն մեծ գլուխ մը» կամ «բաւական խոշոր գլուխ մը» բնորոշումներուն:
Գանկաբան չեմ, բայց կը խորհիմ, որ մայր բնութիւնը համաչափ ու հաւասարակշռուած բնականոն ֆիզիքականով մը օժտած էր Պէշիկթաշլեանը: Զարտուղի կամ արտասովոր ոչի՛նչ կայ իր կազմին մէջ:
Կը հրաւիրեմ իմ ընթերցողներս, որ լա՛ւ զննեն թոքախտաւոր հէգ բանաստեղծին հասակաւոր լուսանկարը:
Պէշիկթաշլեան Անբա՞խտ Էր, Թէ՞ Բախտաւոր
Շատեր պիտի մտածեն թերեւս, որ Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան անբախտ գրող մըն էր, որովհետեւ մահացաւ երիտասարդ հասակին, հազիւ 40 տարեկանին, առանց իրագործելու իր կեանքին մեծ երազները:
Այո՛, 40 տարին կարճ եւ անբաւարար կեանք մըն է:
Միւս կողմէ սակայն, եթէ այս նիւթը քննենք թաւալող ժամանակին անհունութեան ընդմէջէն, այն ատեն պիտի համարձակինք ըսել որ Պէշիկթաշլեան բախտաւոր բանաստեղծ մը եղաւ: Որովհետեւ, հակառակ իր գրական համեստ վաստակին (գրած է ընդամէնը 50 քերթուած), ան իր մահէն ետք մի՛շտ ալ պահեց մնայուն եւ պատուաւոր տեղ մը Զարթօնքի շրջանի մեր գրողներու հոյլին մէջ:
Կրնանք ըսել, որ ան բնաւ չմոռցուեցաւ: Իր յիշատակը բնաւ չթառամեցաւ: Ընդհակառակն, իր գործերը բազմիցս տպուեցան տարբեր քաղաքներու մէջ` Պոլիս, Փարիզ, Թիֆլիս, Նիւ Եորք, Երեւան, Վենետիկ, Պէյրութ, Հալէպ` բազմահազար օրինակներով: Իր մասին լուրջ մենագրութիւններ գրի առնուեցան ու դեռ ալ կ՛առնուին:
Ճիշդ է, որ Պէշիկթաշլեան հրատարակեալ հատոր չունեցաւ իր կենդանութեան: Քերթուածներէն ոմանք թէեւ տպուեցան ժամանակակից մամուլին մէջ, բայց գործերուն մեծ մասը մնաց անտիպ:
Իր հեղինակային Ա. գիրքը լոյս ընծայուեցաւ մահէն կարճ ժամանակ անց, 1870-ին, Պոլիս, իր մտերիմ գրչեղբօր` վիպագիր Ծերենցի (բժ. Յովսէփ Շիշմանեան, 1822–1888) յառաջաբանով եւ խմբագրութեամբ: Հատորը, որ տպագրուեցաւ Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանի նախկին սաներու ընկերակցութեան նախաձեռնութեամբ, կը կոչուէր «Մատենագրութիւնք Մ. Պէշիկթաշլեանի»: Այստեղ ի մի բերուած էին քերթողին բանաստեղծութիւնները, ճառերն ու թարգմանութիւնները: Գիրքը վաճառքի դրուեցաւ ընկերակցութեան նոյն տարուան հացկերոյթին, եւ հասոյթը յանձնուեցաւ ողբացեալին անապաւէն մօրուին:
Աւելի քան երեսուն տարի անց, 1903-ին, բանաստեղծին յիշատակը այս անգամ վերակենդանացաւ կովկասահայ շրջանակներու մէջ, երբ անոր քերթուածներու մէկ ժողովածուն (Պոլիս տպուածին կրկնօրինակը) լոյս տեսաւ Թիֆլիս, պատմաբան Լէոյի ընդարձակ յառաջաբանով: Այստեղ Լէօ երկարօրէն կը խօսէր Մխիթարեաններու ստեղծած գրական-մշակութային մթնոլորտին մասին ու նկատել կու տար, որ Պէշիկթաշլեան, իբրեւ բանաստեղծ, քալեց Ալիշանի ուղիէն` իր քնարով արձագանգ տալով մեր ամենանուիրական ձգտումներուն:
Յաջորդ տարի, 1904-ին, այս անգամ ալ Չօպանեանն էր, որ Փարիզի մէջ տպեց «Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի քերթուածներն ու ճառերը» խորագրեալ ժողովածու մը, ուր «Անահիտ»-ի անխոնջ խմբագիրը, բնագիրներուն դիմաց, արձակունակ աշխարհաբարի վերածեր էր Պէշիկթաշլեանի գրաբար բոլոր բանաստեղծութիւնները, ճշդումներ կատարեր էր այդ բնագիրներուն մէջ եւ խնամեալ ծանօթագրութիւններով կամ լուսաբանութիւներով ճոխացուցեր էր հատորը:
Բայց Չօպանեան չբաւականացաւ այսքանով: Ան շարունակեց իր գլուխը հակել Պէշիկթաշլեանի վաստակին վրայ, լիառատ մանրամասնութիւններ ժողվեց անոր կեանքին ու լայնածիր գործունէութեան մասին ու ի վերջոյ, 1907-ին, առանձին հատորով Փարիզի մէջ ի լոյս ընծայեց այն շահեկան մենագրութիւնը, որ իր տեսակին մէջ «առաջին» մըն էր, –«Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի կեանքն ու գործը»: Այս ուսումնասիրութենէն քանի մը ընդարձակ գլուխներ նախապէս (1905-ին) երեւցած էին Թիֆլիսի «Մուրճ» ամսագրին մէջ: Ակնյայտ էր, որ Չօպանեան մասնայատուկ սէր մը ունէր Պէշիկթաշլեանի նկատմամբ` առանց զայն անձամբ ճանչցած ըլլալու, առանց նոյնիսկ անոր ժամանակակիցը ըլլալու:
Մինչեւ Մեծ Եղեռն ու անկէ ալ ետք, պոլսահայութիւնը չմոռցաւ իր ծոցէն ծնած այս տաղանդաւոր բանաստեղծը: Երբեմն ուխտի այցեր կազմակերպուեցան դէպի անոր շիրիմը: Պոլսեցի Զարդարեան Վահան եւ Պիմէն գրավաճառ եղբայրները կողքի մը տակ մէկտեղեցին անոր թատերախաղերը (1909): Յետոյ, Առաքել Պիպէռճեան (1854–1923, գրաբարագէտ Յակոբ Գուրգէնի եղբայրը) 1914-ին, միշտ Պոլսոյ մէջ, պատրաստեց ու հրատարակեց «Յուշարձան Մ. Պէշիկթաշլեանի» խորագիրով նոր մենագրութիւն մը, տեսակ մը երախտագիտական տուրք, որ անգամ մը եւս լուսարձակ կը բանար բանաստեղծին կեանքին ու գրական բերքին վրայ:
Ամէն ոք պիտի զարմանայ սակայն, եթէ յայտնեմ, որ այդ միեւնոյն ժամանակաշրջանին Պէշիկթաշլեանի գործերը տպուեցան նաեւ Նիւ Եորքի մէջ, տեղւոյն երբեմնի «Կոչնակ» շաբաթաթերթին նախաձեռնութեամբ: «Տաղք եւ թատերգութիւնք Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի», 1917, 560 էջ («Կոչնակ» հրատարակչական Ընկ.):
Ուշադրութի՜ւն թուականին – 1917: Մեծ Եղեռնի տարիներն էին, ու տակաւին Հայաստանի Հանրապետութիւնն իսկ ստեղծուած չէր: Մեր ժողովուրդին կէսը յուղարկաւորը դարձեր էր միւս կէսին: Ու ճիշդ այդ օրերուն, ովկիանոսներէն անդին, Նիւ Եորքի մէջ, կը տպուէր կէս դար առաջ մահացած բանաստեղծի մը ստուար հատորը:
Խիզախութի՞ւն կոչենք այս արարքը, թէ՞ խենթութիւն:
– Խենթութիւն` Ամերիկայի մէջ:
Համացանցը օգնեց ինծի, որպէսզի գտնեմ «Կոչնակ» թերթի 1917-ի թուայնացուած հաւաքածոն, պրպտումներ կատարեմ հոն ու տեղեկութիւններ քաղեմ Նիւ Եորքի վերոնշեալ հրատարակութեան մասին.
Ի սկզբանէ, «Կոչնակ» քանի մը անգամ ծանուցած է, թէ շուտով լոյս պիտի ընծայէ Պէշիկթաշլեանի գործերու ժողովածուն: Եւ խթանելու համար հրատարակելի գիրքին վաճառքը, ան իր ընթերցողներուն առաջարկած է կանխօրօք վճարել սակագինին կէսը` 1 տոլար եւ 15 սէնթ, փոխարէնը խոստանալով բաժանորդներուն անունները առանձին ցուցակով մը տպագրել հատորին վերջաւորութեան, «որպէսզի անոնք յաւերժանան իբրեւ սատարողներ Պէշիկթաշլեանի անմահ գործերուն վերակենդանութեանը»…: Հրատարակիչները գիտակից էին, որ այս գործը գլուխ կը հանէին «այնպիսի ժամանակի մը մէջ` երբ հայուն թշնամին գոռոզաբար կ՛ենթադրէ, թէ մեզ բնաջնջած է. ճիշդ այն ատեն մենք պիտի նոր կենօք [= կեանքով] յարուցանենք հայրենասիրութեան եւ եղբայրութեան քնարերգակին հոգեշունչ երգերը» («Կոչնակ», Նիւ Եորք, 10 փետրուար 1917):
Ճիշդ ամիս մը անց, մարտ 10-ի թիւով, «Կոչնակ» կ՛աւետէր, թէ արդէն լոյս տեսած էր Պէշիկթաշլեանի հատորը: Խմբագրական իր սիւնակին մէջ ան խանդավառօրէն կը գրէր, որ մօտաւորապէս 500 գրասէրներ շուտափոյթ ընդառաջեր էին թերթին կոչին ու առաջուց բաժանորդագրուեր գիրքին: «Ժողովրդային այս հնչուն համակրութիւնը,- կը գրէր թերթը,- ապացոյց մըն է, թէ Ամերիկայի հայ գաղութը Ատլանտեանի այս հեռաւոր ափերուն վրայ դեռ վառ կը պահէ իր սրտին մէջ գուրգուրանք մը իր ազգային մշակոյթին եւ իր դասական գրականութեան նկատմամբ»:
Անկարելի է չմտածել. – Հայ գիրքի ամերիկաբնակ հի՜նգ հարիւր բաժանորդ: 1917-էն մինչեւ մեր օրերը որքա՜ն այլասերած է հայութիւնը, որքա՜ն բան փոխուած է հայ մարդուն` «իր ազգային մշակոյթին եւ իր դասական գրականութեան նկատմամբ» վերաբերմունքին մէջ…
(Շար. 2)
