Եկէ՛ք` հաւաքական պտոյտի մը ձեռնարկենք դէպի ԺԹ. դարու կէսերը:
Քալենք ժամանակին հակառակ ուղղութեամբ, երթանք մինչեւ 150-160 տարի ետ:
Մտնենք Օսմանեան կայսրութեան մայրաքաղաքին դռներէն ներս ու շրջինք հայահոծ թաղամասերը` Գումգաբու, Սամաթիա, Պէշիկթաշ, Բերա, Օրթագիւղ, Խասգիւղ, Կէտիկփաշա, Գատըգիւղ կամ Սկիւտար:
Ականատես ըլլանք այն մեծ խմորումներուն, արտաքին ազդակներու եւ պատմաքաղաքական իրադարձութեանց արդիւնք, որոնք կը պատրաստէին արեւմտահայոց Զարթօնքի շրջանը:
Այդ օրերու Պոլիսը, ինչպէս` աւելի վերջուան շրջաններունը, դա՛րձեալ պիտի հմայէ մեզ: Ձգողական ուժ մը ունի ան: Մեր աչքերը ո՛ւր որ ալ յառենք, խանդավառիչ նորութեան մը, բարեփոխութեան մը ականատեսը պիտի ըլլանք, եւրոպականացման շունչ մը պիտի զգանք մեր ծոծրակին վերեւ:
Ամէնէն առաջ պիտի նկատենք, որ Ազգ. պատրիարքարանը կ’եռեւեփի ներքին բարեշրջումներու տենդով մը: Ազգին ղեկը տակաւ կը խլուի մեծահարուստ ու ազդեցիկ ամիրաներու ձեռքէն ու կը յանձնուի Եւրոպա ուսանած ու Պոլիս վերադարձած լուսամիտ տարրերու, որոնք հիմա ո՛չ միայն արեւմտեան յառաջապահ գաղափարներով կը վերանորոգեն մեր կեանքը, այլեւ ձեռնամուխ կ’ըլլան պատրաստելու մեր այնքա՜ն փայփայած Ազգ. սահմանադրութիւնը: Սուլթանը կը վաւերացնէ զայն 1863-ին:
Ակնբախ այլ երեւոյթ մը կրթական կեանքին արագ զարգացումն է, որ իր ճամբան կը հարթէ դէպի կատարելագործում: Մայրաքաղաքին հայաբնակ իւրաքանչիւր թաղը ունի այլեւս իր ծխական դպրոցը: Լեզուական բարեշրջումը ակնյայտ է: Թրքախօսութեան մոլութիւնը քիչ-քիչ կը նահանջէ ու հայերէն լեզուն կը սկսի վերագտնել իր պատուոյ տեղը տուներուն մէջ ու մարդոց շրթներուն վրայ:
Հայկական տպարաններ կը բացուին ամէն դի: Արապեաններու եւ Միւհէնտիսեաններու զարգացուցած այս արհեստը կ’ունենայ իր արժանաւոր յաջորդները: Օգտաւէտ ու դաստիարակիչ այլաբնոյթ հայատառ գիրքեր, գեղակազմ ու ճաշակաւոր տպագրութեամբ, կ’ողողեն շուկան: Զարկ կը տրուի թարգմանական գրականութեան, որ իր երկարաձգումը կ’ունենայ մինչեւ Զմիւռնիա: Կեանքի կը կոչուին տոհմիկ արժէքներու պաշտպան տասնեակ ընկերակցութիւններ, որոնք կը հրահրեն ազգային գիտակցութիւնը:
Գրաբարն ու աշխարհաբարը կը ճակատին իրարու հետ: Նախնեաց դասական բարբառը ի զուր կը փորձէ վերընձիւղիլ քանի մը մաքրակրօններու անկարելի ճիգերով, մինչ աշխարհաբարը օրէ օր կը շահի լայնախարիսխ ժողովրդականութիւն ու հիմք:
Մամուլն ու հրապարակագրութիւնը կու տան իրենց երախայրիքը: Ժողովուրդը հետզհետէ կը վարժուի թերթ կարդալու: Երկու համբաւաւոր լրագիրներ կ’իշխեն հրապարակին վրայ. Կարապետ Իւթիւճեանի «Մասիս»-ը (1852-էն) եւ Յարութիւն Սվաճեանի «Մեղու»-ն (1856-էն): Բայց ասոնց կողքին, անպակաս են միշտ տարաբնոյթ այլ պարբերականներ եւս, գունագեղ անուններով. Յովհաննէս Տէրոյենցի պահպանողական «Երեւակ»-ը, «Արեւելեան դար»-ը, «Կիլիկիա»-ն, Ալէաթճեան Գրիգորիս վարդապետին «Պեգասեան թռչնիկ»-ը, Էլպիս Կեսարացեանի կնոջական «Կիթառ»-ը, «Քնար Հայկական», «Բանասէր», «Ժամանակ» եւ «Սէր» պարբերականները, «Զեփիւռ Հայրենեաց»-ը, «Ծիածան»-ն ու «Ծիլն Աւարայրի»-ն, աւետարանականներու «Աւետաբեր»-ը: Յետոյ, 1866-ին, պիտի յայտնուին երկու կարեւոր այլ լրագիրներ եւս` Կարապետ Փանոսեանի հայատառ թրքերէնով «Մանզումէի էֆքեար»-ը եւ Համբարձում Ալաճաճեանի «Փունջ»-ը, որոնք պիտի շարունակուէին մինչեւ 1908-ի սահմանադրութեան շրջանը:
Ակներեւ է, որ մտաւորական փայլուն խաւ մը իր հովանիին տակ առեր է համայնքին մշակութային կեանքը: Գրիգոր Օտեան, Նահապետ Ռուսինեան, Աղաթոն եղբարք, Նիկողայոս Զօրայեան, Նիկողոս Պալեան, Թովմաս Թերզեան, Մկրտիչ Աճեմեան, Սրապիոն Հեքիմեան, Սրապիոն Թղլեան, Խորէն Նարպէյ, Յովհաննէս Հիսարեան, Պուէտ Խաչատուր Միսաքեան, Արմենակ Հայկունի եւ Ծերենց տիրական կամ ծանօթ անուններ են: Պատանի Պետրոս Դուրեանն ալ կը պատկանի այս ժամանակաշրջանին ու ան, շուտով, թուղթին պիտի յանձնէ իր զմայլելի քերթուածները:
Թատրոնը իր հմայքին տակ կը պահէ ժողովուրդը: Թատերագիրներ ու դերասաններու աշխուժ խումբեր կը յայտնուին հետզհետէ: «Արեւելեան թատրոն»-ը իր առաջին վարագոյրը կը բանայ 1861-ին, բեմ հանելով դերասանախումբ մը, որուն մէջ են` Ստեփան Էքշեանն ու Յովհ. Աճեմեանը, Մարտիրոս Մնակեանն ու Թովմաս Ֆասուլեաճեանը, Սերովբէ Պենկլեանն ու Յակոբ Վարդովեանը, Պետրոս Մաղաքեանն ու Արուսեակ Վալիտէեանը, Դաւիթ Թրեանցը եւ ուրիշներ: Նոյնիսկ զուտ թատերական թերթ մը կը հրատարակուի, «Մուսայք Մասեաց»:
Եւ այս բոլորին մէջ` Իտալիայէն վերադարձած երեսնամեայ կիրթ երիտասարդ մը, Զարթօնքի յեղաշրջումներով խանդավառ, կ’երթեւեկէ տունէ տուն, դպրոցէ դպրոց, թատրոնէ թատրոն` քնարը ձեռքին ու մատները անոր լարերուն վրայ:
Ուսուցիչ մըն է ան ասպարէզով, երդուեալ սպասարկու մը Հայկազեան լեզուին: Բայց միաժամանակ` միութիւն եւ եղբայրութիւն քարոզող դրօշակիր մը, որ հաշտարար լուծումներ կ’որոնէ հայ ազգը երկուքի բաժնած դաւանական երկպառակութիւնները բառնալու համար:
Զէյթունի 1862-ի ապստամբութիւնը թունդ հաներ է այս քերթողին սիրտը: Եւ ուստի, գաւառն ու մայրաքաղաքը ցնցող այդ արտակարգ եղելութեան ձօներ է ան շարք մը ոգեշունչ բանաստեղծութիւններ, որոնք երգի վերածուեր են, շահեր են լայն ժողովրդականութիւն, հռչակ ապահովեր են իրեն:
Մեր անցեալի դիւցազնական պատմութիւններէն թատրերգութիւններ ալ հիւսեր է այս երիտասարդ մտաւորականը: Յաջողեր է քանիցս բեմ ալ բարձրացնել զանոնք` հանդիսատես բազմութիւնները ազգային իտէալներու շուրջ համախմբելու, սերունդները ազնուացնելու առաջադրանքով:
Բայց, ափսո՜ս, մահացու հիւանդ է այս տղան: Կուրծքին տակ բոյն դրած է անիծեալ թոքախտը: Կաթիլ-կաթիլ կը ծիւրի, տակաւ կը շիջի իր հոգիին կրակը:
ՄԿՐՏԻՉ ՊԷՇԻԿԹԱՇԼԵԱՆն է ան:
Ծնած` 1828-ին, մահացած` 1868-ին:
Բոլորանուէր գործունէութեան մը խորհրդանիշը, որմէ արձագանգներ կը հասնին ինծի մէկուկէս դարու հեռաւորութենէն…
Մօտաւորապէս 40 տարի անցեր է իմ մանկութեան այն երանելի օրերէն, երբ մեր նախակրթարանի հայերէնի ուսուցիչը կը հրահանգէր մեզի անգիր արտասանել մայրենի լեզուի «Շողական» դասագրքին մէջ տեղ գտած սա՛ տողերը.
«Ո՛չ փող զարկինք, ո՛չ արձագանգ լեռնասոյզ,
Սարէ ի սար չարաշշուկ տարին լուր,
Ու չերգեցինք ողբոց երգեր սրտայոյզ`
Երբ պատանւոյն բացինք մռայլ փոսին դուռ»:
Ամբողջ բանաստեղծութիւնը գրաբարախառն բառերով հիւսուած էր, ու մեր պատանեկան ուղեղներուն համար դժուար ըմբռնելի էին «լեռնասոյզ», «չարաշշուկ», «սրտայոյզ» եւ նմանօրինակ բարդ բառերը…
Բայց զարմանալին այն է, որ մինչեւ այսօր չեմ մոռցած վերի տողերը: Իմ մտքին մէջ անոնք քանդակուած կամ դրոշմուած են անջնջելիօրէն: Նոյնիսկ աղօտ կերպով կը յիշեմ մեր ուսուցչին տուած բացատրութիւնները. Կիլիկիոյ լեռներուն վրայ` Զէյթունի մէջ, հայերը ապստամբած էին օսմանեան պետութեան դէմ, նահատակներ տուած էին, ու հիմա` այդ նահատակներէն մէկուն (պատանիի մը) թաղումն է, որ կը կատարուէր առա՛նց փողի, առա՛նց ողբի, անշշո՛ւկ: Թաղման մասնակիցները համոզուած էին, որ իրենց նահատակ ընկերը անմահ է, որովհետեւ «վասն հայրենեաց» զոհուած էր ան: Բնութիւնն ու շրջապատն ալ մասնակից էին այս արտասովոր յուղարկաւորութեան եւ սուգին.
«Գիշերական մունջ ստուերներ շուրջ կային,
Երբ հրացանի կոթով զհող փորեցինք,
Լուսին միայն դողդոջ շողայր մեր գլխին,
Սուգ էր պատեր զդաշտ, բլուր եւ երկինք»
Բանաստեղծութիւնը խորագրուած էր` «Թաղումն քաջորդւոյն»:
Մանկական մեր երեւակայութեան համար բաւական մռայլ նիւթ մըն էր ասիկա:
Ո՞վ էր հեղինակը այս բանաստեղծութեան. Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանը:
Մեր դասագրքին մէկ անկիւնը տպուած սեւ-ճերմակ լուսանկար մը ցոյց կու տար արդէն այս հեղինակին դիմագիծը: Լայն ճակատով ու թեթեւ մօրուքով տիպար մը:
Մեր ուսուցիչը չէր մոռնար նաեւ յիշեցնել մեզի, որ պոլսեցի այս բանաստեղծը մահացած էր «թոքախտ» կոչուած անբուժելի հիւանդութեան մը պատճառով:
Թոքա՞խտ: Մենք այդ օրերուն դեռ գաղափար չունէինք թոքախտին կամ անոր զոհ գացած հայ բանաստեղծներուն մասին: Քանի մը տարի պիտի սահէր-անցնէր, որպէսզի հետզհետէ աւելի գիտակից դառնայինք, սորվէինք, որ թոքախտի զոհերուն շարքին էին` Պետրոս Դուրեան մը, Մեծարենց մը, Տէրեան մը, ԶարիՖեան մը…
Շատ աւելի ուշ, օր մը, ցնցումով պիտի կարդայի Անդրանիկ Ծառուկեանի հետեւեալ անմոռանալի խօսքը.«Հայ գրականութիւնը ունի երկու թշնամի` թուրքը եւ… թոքախտը»։
(Շար. 1 )
