Հարիւր Ականաւոր Դէմքերու Յուշ-Պատգամներ` Հայաստանի Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐԵԱՆ
(Եղիազարեան, 1885-1969)

* Անդունդի եզրին ծնաւ նաեւ Սարդարապատը, եւ երբ պսակուեցաւ յաղթանակով, ժողովուրդի մրմունջներուն մէջ աղեխարշ պատկառանքով կը յիշուէին Արամի եւ Դրոյի` Դրաստամատ Կանայեանի եւ Արամ Մանուկեանի անունները, փոխն ի փոխ, բայց միշտ` միեւնոյն բովանդակութեամբ: Փրկարարներ: Առաջնորդներ: Ժողովուրդի զօրութեան ողնասիւններ: Եւ կրկին` երբ հռչակուեցաւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, ան էր, որ կեցաւ անհաշտ հատուածներու` արեւելահայու եւ արեւմտահայու խաչմերուկին վրայ: Մինչեւ այն ատեն որ կար Արամ Մանուկեան, չկար տարբերութիւն երկու հատուածներուն միջեւ: Ան կը ներկայացնէր ե՛ւ մէկը ե՛ւ միւսը:

* Իբրեւ իր ժողովուրդի հարազատ զաւակ, խոհուն առաջնորդ, աննկուն մարտիկ եւ միշտ պատնէշի վրայ կեցող նախանձախնդիր հայ` Արամ Մանուկեան բոլոր ժամանակներուն մեզի կը փոխանցէ պատգամ մը, որ անժամանցելի է:

ԿԱՐՕ ՍԱՍՈՒՆԻ
(Վիգէն Գլակ, 1889-1971)

* Հայոց ազգ. խորհուրդը կը տեսնէր, որ իր հարեւանները մէկիկ մէկիկ կը դաւեն իրեն ու զինքը առանձին կը թողուն ահաւոր վտանգին դիմաց:

1918 մայիս 29-ի գիշերը զարհուրելի գիշեր մը եղաւ հայութեան համար: Հայոց ազգային խորհուրդը հոն, Թիֆլիսի մէջ, հայուն ճակատագիրը պիտի վճռէր:

Ու վճռեց: Ան ահաւոր մղձաւանջներու եւ փոթորիկներու այդ պահուն որոշեց ինքզինք յայտարարել ազգային միակ գերագոյն իշխանութիւն եւ միակ մարմին` հայկական խնդիրներու լուծման համար:

Հայաստանի Հանրապետութեան հիմն էր, որ կը դրուէր:

* Մայիս 22-24 անպատմելի հոգեցունց մը կ՛ունենար հայ ժողովուրդը: Խուռներամ բազմութիւններ ճամբայ կ՛ելլէին Երեւանէն եւ բազմաթիւ գիւղերէն դէպի Սարդարապատ, Բաշ Ապարան եւ Ղարաքիլիսէ:

Դասալիք զինուորներ ետ կը դառնային: Հայր եւ տղայ միասին կը մեկնէին Երեւանէն: Դասալիք տղայի ծերունազարդ հայրը հրացանը գրկած` Սարդարապատ կ՛իջնէր Վարդանանց պատերազմին մասնակցելու: Գարեգին եպս. Յովսէփեանց Սարդարապատ էր եւ Ղեւոնդ Երէցի դերը կը կատարէր իր հրահրող ճառերով:

* Մայիս 28-ի պատմական իրողութիւնը մեծագոյն դարձակէտն է հայ ժողովուրդի ճակատագրին, որ եօթը հարիւր տարիներու անջրպետէն նոր եւ հաստատուն կամուրջ մը կը կապէր իր ազատութեան եւ անկախութեան ճամբուն վրայ:

* Մայիս 28-ը հայ պետութեան վերակերտումի թուականն է, արիւնոտ պատերազմներու եւ  յաղթական ճակատամարտերու վերջին արդիւնքը` դրօշազարդ: Այնքան կորուստներէն ետք հայ ժողովուրդի միակ եւ սփոփիչ մխիթարանքը կ՛ըլլար փառաւոր յարութիւնը ազատ եւ անկախ հայրենիքին:

Դարերէն եկած տենչանքն էր մայիս 28-ը: Եւ գալիք դարերուն ոգեւորութիւն եւ հպարտութիւն ներշնչող ներկայութիւն մըն է մայիս 28-ը:

* Հայ ժողովուրդը անհաւասար պայքարներու մէջ նետուեցաւ տիրապետող եւ բռնակալ երկու կայսրութիւններուն դէմ, բազմիցս արիւնլուայ եղաւ, նոյնիսկ ապրեցաւ ապրիլեան Եղեռնը (1915-ին) եւ սակայն յամառ ու տոկուն պայքարներով արիւնի ծովէն եւ մռայլ անդունդէն յարութիւն առաւ 1918 մայիս 28-ին, երբ շատերուն համար անոր փրկութիւնը անյուսալի էր:

Այս հրաշքը հայութեան կու տար անկախ հայրենիք մը, հայութիւնը կը գօտեպնդէր յաղթանակի զգացումներով, եւ հայ ցիր ու ցան բեկորները մահուան եզրէն յուսալից կեանքին կը վերադարձնէր:

* Հայ ժողովուրդի ճակատագիրը վարելու եւ հայկական պետութիւն ստեղծելու մեծագործութիւնը 1914-1918 ժամանակաշրջանին ինկաւ ՀՅ Դաշնակցութեան ուսերուն վրայ: Ազատագրական տագնապալի այդ շրջանին Դաշնակցութիւնը դրօշակիրը եղաւ հայոց հայրենիքին ազատութեան եւ անհաշուելի զոհերով մայիս 28-ին հասաւ: Այդ օրն իսկ իր արիւնոտ կարմիր դրօշը վերածեց եռագոյնի, որ անկախ Հայաստանի վրայ ծածանեցաւ իբրեւ դարերէն եկող դիւցազնական օրհնութիւն մը:

* Մայիս 28-ը յիշատակի թուական մը չէ, անցեալի մը փառատօնը չէ, պատմութեան անցած եւ փակուած դրուագ մը չէ, այլ ԱՄԷՆՕՐԵԱՅ ՆԵՐԿԱՅ ՄԸՆ Է:

Ամէն օր հայ ժողովուրդի սիրտը կը տրոփէ եւ պիտի տրոփէ մայիս 28-ի զարկերուն տակ: Ամէն օր հայ ժողովուրդը կը քալէ դէպի մայիս 28, եւ` այդ օրէն գծուած ուղիով:

Չի կրնար չմտածել, չի կրնար չգործել, չի կրնար չզգալ: Այդ է իր ճակատագիրը:

* Հայ ազգի եւ հայ հայրենիքի ազատութեան յաւիտենական ղօղանջն է մայիս 28-ը:

Գալիք սերունդները այդ մշտատեւ զանգին մտիկ պիտի ընեն` իրենց քայլերը ուղղելով Ազատութեան Ճանապարհին:

Ճակատագիր մըն է մայիս 28-ը:

* Մտքի թռիչքով մը անցէք հայոց աշխարհի բոլոր դէպքերուն եւ արարքներուն վրայէն, վերէն դիտեցէք տեսարանը քաջութեամբ կարկառուն ու արիւնով ներկուած պատկերներուն ու դուք ամէնուրեք պիտի տեսնէք, որ բոլորի սրտին ու մտքին մէջ կը ծածանի դրօշակը հայոց ազատութեան ու անկախութեան: Այդ դրօշը ՀՅ Դաշնակցութիւնը բարձրացուց. այդ դրօշը կը յանձնէ ներկայ սերունդին, որ օր մը բախտը պիտի ունենայ զայն բարձրացնելու ամբողջական, ազատ եւ անկախ հայրենիքի բոլոր բարձունքներուն վրայ:

* Հայաստանի խորհրդարանի բացման օրը` 1919 օգոստոս 1-ին, երբ յաղթական թուրքերն ու գերմանները խստօրէն կը հսկէին մեր վրայ, նախագահ Աւ. Ահարոնեան զսպուած զայրոյթով մը կ՛ըսէր իր նախագահական ճառին մէջ. «Մեր սահմանները երկաթէ չեն, անոնք պիտի լայննան»:

Անցան դաժան օրերը, եկաւ նոր գարուն: Լայնցան մեր սահմանները, Մասիսը ազատագրուեցաւ եւ Ահարոնեանը անկէ յետոյ չդիմեց գերմաններուն,  որպէսզի` «Մեզի այնքան հող տան, որ գոնէ մեր մեռելները թաղելու տեղ ունենանք…»:

* Ճակատագիրը կը փոխուէր, արի արանց գիտակից հերոսներ, անսահման զոհողութեամբ, ազատութիւն կամ մահ նշանաբանով, հայոց պատմութեան անիւը կը փոխէին, Սարդարապատի, Բաշ Ապարանի, Ղարաքիլիսէի ազատագրական մեծ ճակատամարտերուն մէջ ու կը նուիրէին հայրենիք մը իր պաշտելի եռագոյնով: Փառքերու գերագոյնը, անանցանելի հպարտանքի մեծագոյնը, հայ մարդու բարձրագոյն արժանապատուութիւնը:

ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿ
(ՂԱԶԱՐԵԱՆ, 1924-1971)

* Երբ չի մնում ելք ու ճար,
Խենթերն են գտնում հնար.
Այսպէս ծագեց, արեգակեց
Սարդարապատի մարտը մեծ:

Զանգեր ղօղանջէք,
Սրբազան քաջերին կանչէք
Այս արդար մարտին:
Սերունդներ դուք ձեզ ճանաչէք
Սարդարապատից:

ՅԱԿՈԲ ՍԻՄՈՆԵԱՆ
(1893-1972)

* … Մայիս ամսի գարնան տաք օրերն էին… թուրքերը ամրացել էին բարձունքի վրայ, կրակում էին գնդացիրներով եւ հրանօթներով: Հայ զօրագնդերը պաշտպանողական դիրքեր չունէին: Մեր գունդն ունէր գնդացրային մի ջոկատ` շտապս կապիտան, քաջ սպայ Տաճատ Յովակիմեանի հրամանատարութեամբ: Գնդի աջ թեւը` առաջին գումարտակը, բաւականին զոհեր տուեց: Ընկան` գումարտակի հրամանատար Վարդան Ջաղինեանը, Թոփչեանը, Սարգսեանը, վիրաւորուեց Ոսկանեան Գեղամը: Թուրքերի գնդակները մեզ չէին սարսափեցնում, մենք լցուած էինք բուռն ատելութեամբ: Կռիւը անհաւասար էր, բայց մենք չընկճուեցինք, գրոհեցինք, զոհերի գնով գրաւեցինք բարձունքը:

ԱՐՇԱԼՈՅՍ ԱՍՏՈՒԱԾԱՏՐԵԱՆ
(1883-1973)

* Ահաւոր տագնապի նախօրեակին Արարատեան դաշտի ու յարակից գաւառների հայութիւնը չունէր իր մէջ թաքնուած ուժերի գիտակցութիւնը: Սակայն հերոսութեան հուժկու ալիքը համակեց նրան, երբ սկսուեց ճակատագրական բախումը թշնամու հետ: Թիկունք ու ճակատ հոգով ու մարմնով միացել էին իրար: Ահա հոգեբանական այս պայմաններն էին, որ ծնունդ տուին Սարդարապատի Հրաշքին:

ԵԴՈՒԱՐԴ ՏԱՍՆԱՊԵՏԵԱՆ
(1900-1974)

* Ու յետո՞յ… յետոյ զեռունը կը դառնայ հրեղէն բեգաս ու ստրկութեան ճախփախուտ հարթավայրէն թեւ կ՛առնէ աստուածամերձ բարձունքներու էտլվայսներուն ի խնդիր: Յետոյ` ֆետայական շարժում ու Խանասոր, Զէյթուն ու Սասուն, Պանքա ու Պոմպա, Սարդարապատ ու Ղարաքիլիսէ: Յետոյ` մեր յեղափոխական պայքարին հրեղէն շղթան, որ օղակ կը նետէ ադամանդէ այն մանեակին, զոր հայ յեղափոխութիւնը բռնակալութեան լուծին փոխարէն կախել ուզեց մայր հայրենիքի վիզէն:

Մայիս 28-ը հայ յեղափոխութեան հարազատ ծնունդն է:

ՎԱԼԱԴ ՎԱԼԱԴԵԱՆ
(1883-1974)

* Եւ քանի նոր ու նոր տարիներ անցնեն մայիսի 28-ի վրայից, այնքան աւելի՛ ու աւելի պիտի ըմբռնեն մեր այսօրուայ թերահաւատներն ու սկեպտիկները, թէ ի՛նչ է արդարեւ մայիսի 28-ը: Աւարայրներն ու Սարդարապատները ժխտել, ջնջել կարելի չէ: Այլ ընդհակառակը, նրանք իրենք ջնջել են ու պիտի ջնջեն եւ կործանեն ամէն հակառակութիւն ու թշնամութիւն, որ արւում է իրենց այլեւայլ մտայնութեամբ ու նկատառումներով:

ԿԱՐՕ ԳԷՈՐԳԵԱՆ
(1895-1975)

* Հայրենակարօ՛տ հայրենակիցներ, 41 տարիներ անցան մայիս 28-ի փառահեղ թուականին վրայէն: Այս 41 տարիներու 38-ը մենք անցուցինք օտարութեան մէջ, լեցուած` անցեալի յուշերով: Հայրենիքէն հեռու` հիմա մենք աւելի կը զգանք անկախութեան պահանջը: Մեր անկախութիւնը պատահականութեան արդիւնք չէր, ինչպէս կ՛ուզեն բացատրել ստրկամիտ մարդիկ: Եթէ այդպէս ըլլար, մենք պիտի չցաւէինք անոր կորուստին համար: Մեր բիւրաւոր նահատակներու արեան գինն է մայիս 28-ը, որ մեր բոլոր թշնամիներու աչքին փուշ դարձաւ: Թուրքն ու պոլշեւիկը, ձեռք-ձեռքի, օր եւ գիշեր դաւեցին անոր դէմ: Սակայն յոյսը չի մարիր մեր սրտին մէջ: 1921 փետրուար 18-ի ապստամբութիւնը ցոյց տուաւ, որ հայ ժողովուրդը երբ զարնել ուզէ, կը զարնէ ուժգին ու անվրէպ:

* Ծանր է, մեզի համար ապրիլ Հայաստանէն դուրս. սակայն ի սփիւռս աշխարհի մեր ժողովուրդը տակաւին ամուր է եւ կորովի: Մենք ուժ կ՛առնենք մեր հերոսներու կեանքէն: Իսկական հերոսներ էին մեր անկախութիւնը կերտողները եւ ո՛չ թէ սոսկական քաջեր: Անանձնական կեանքով ապրող, իտէալ եւ զգացում ունեցող առաքեալներ էին: Անհատական նկատառումներ անոնց մտքին մէջ տեղ չունէին: Ո՛ւր որ վտանգ կար, անոնք հոն էին: Այդ է պատճառը, որ Արամը, Նազարբէկեանը, Սիլիկեանը, Դրոն եւ բազմաթիւ լուսաւոր դէմքեր նո՛յն կրակով վառեցան:

* Մայիս 28-ը փառքի եւ զոհաբերումի մեծ դրուագ մըն է: ՀՅ Դաշնակցութիւնը, նախաձեռնելով անկախութեան տարեդարձի այս տօնակատարութեան, սփիւռքի մեր ժողովուրդին մէջ վառ կ՛ուզէ պահել անկախ ապրելու կիրքը: Մեր նպատակը մի՛շտ մեր հայրենիքն է, մեր ձգտումներով կեդրոնը Հայաստա՜նն է, ու հայ ժողովուրդի ազատութիւնը: Մենք գիտակցօրէն եւ ըմբռնումով կը սիրենք մեր հայրենիքը, որ դժբախտաբար անմատչելի դարձած է այսօր մեզի համար: Սակայն պիտի գայ օրը, երբ երգն ու ծիծաղը պիտի հնչեն նորէն մեր երկրին մէջ: Համոզուած ենք, որ ազատութեան արեւը դարձեալ պիտի ծագի, եւ լոյսերու մէջ պիտի ողողուի Հայաստան աշխարհը: Հաւատքը լեռներ կը շարժէ: Այսուհետեւ մենք պիտի ապրինք յաղթելու համար եւ պիտի յաղթենք, որպէսզի ապրինք:

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՄԱՐԳԱՐԵԱՆ
(1892-1976)

* Լոյսը բացուելուն պէս թուրքերը երեւացին երկաթուղու մօտի բլրի մօտերքում: Վարդանն իր գումարտակը դասաւորեց եւ առաջ շարժուեց, իսկ ես իմ գնդացիրներով պաշտպանում էի նրանց առաջխաղացումը, յետեւից էլ մեր թնդանօթներն էին խփում: Երկու կողմից էլ սկսուեց մեծ դղրդոց: Մերոնք երկաթուղու ուղղութեամբ, մենք` աջ թեւից, թուրքերն էլ` այդ բլրի մօտերքից: Կէս ժամ չանցած` տեղեկութիւն ստացուեց, որ Վարդանը սպանուել է: Վարդանի մահով շատ ազդուեցինք: Յանձին Վարդանի` մենք կորցրինք մի համեստ մարդու եւ քաջ հրամանատարի:

ՄԱՄԻԿՈՆ ՏԷՐ ՍԱՐԳՍԵԱՆ
(1897-1976)

* … Ըստ ընդունած որոշման, թշնամուն պէտք էր թոյլ տայինք մօտենալու մեզ մինչեւ 150-200 քայլ եւ նոր միայն, յատուկ ազդանշանով եւ նախօրօք հրացաններին դրուած նշանացոյցերով, 160-170 հրացանից եւ երկու ծանր գնդացիրներից յանկարծակի կրակ թափէինք թշնամու գլխին: Հասաւ ժամը: Վաշտի յանկարծակի կրակը տեղում մեխեց թշնամուն® Առաջին վաշտերն իրար խառնուեցին, յետոյ խառնուած մասսան, դէմ առնելով իրենց իսկ տրանսպորտին, մեծ զոհեր կրելով, դուրս եկաւ խճուղուց աջ եւ ձախ: Այս խառնաշփոթութիւնը հնարաւորութիւն տուեց մեզ անընդհատ շարունակելու կրակը, իսկ թշնամուն արգելեց շտապ բացազատուել եւ հանել կրակի տակից իրենց զօրաբաժինները:

* Թշնամին ամբողջ իր հնարաւորութիւնները գործադրեց կոտրելու, կասեցնելու մեր առաջխաղացումը, բայց` ի զուր, նա պաշտպանութիւնից անցաւ գլխակորոյս նահանջի: Թողած դիակներից պարզուեց, որ մեզ հետ կռուողների մեծ մասը եղել էին թուրքական գուարդիայից` «Կալիփոլիի բանակ»-ից: Նրանք շատ լաւ հագնուած էին, գեղեցիկ եւ միահասակ: Միայն իմ վաշտի յարձակման մասում թշնամին թողել էր 29 դիակ:

ԽԱՉԱՏՈՒՐ ԱԲՐԱՀԱՄԵԱՆ
(1897-1977)

* … Սկսուեց Սարդարապատի հերոսական մարտը: Մեր ճակատի հրամանատարն էր Դանիէլ Բէկ Փիրումովը: Ես այդ ժամանակ առաջին գումարտակի 3-րդ վաշտի դասակի հրամանատարն էի: Սարդարապատի ճակատամարտի սկզբից մինչեւ վերջ` մայիսի 22-28, ես աշխուժօրէն մասնակցել եւ կռուել եմ, ինչպէս հարկն է: Մեր գումարտակի շտապս կապիտան Ջաղինեանը հերոս մարդ էր: Յիշողութեանս մէջ դեռ թարմ է այն, որ նա ցանկանում էր գրաւել թշնամու բարձունքը: Նա մի շարք հերոս հրամանատարների հետ միասին զոհուեց, որոնց թւում էին Սարգսեանը, Թոփչեանը եւ ուրիշներ: Նոյն կռւում զոհուեց նաեւ իմ համագիւղացի Անդրէաս Լեւոնի Տեմիրճեանը: Ինձ հետ Սարդարապատի ճակատամարտին մասնակցել են Աշոտ Կարապետեանը (ապրել է Վրացական ԽՍՀ Ախալքալաք քաղաքում), Օնիկ Աբիսողոմի Աբովեանը (ապրել է Երեւանում) եւ մի շարք ընկերներ, որոնք չգիտեմ` որտեղ են բնակւում, Նափոլէոն, Հմայեակ եւ ուրիշներ: Ինձ պարգեւատրեցին 3-րդ աստիճանի խաչով` մարտերում գործած հերոսութեան համար:

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԹՈՒՐՇԵԱՆ
(1900-1978)

* Սարդարապատը բախտորոշ գոյամարտ էր, հայ ժողովրդի կորիզի կենաց եւ մահու կռիւ: Երեք տարի առաջ թուրքը կոտորել էր հայ ժողովրդի ամբողջ կէսը, այսօր եկել էր վերջ տալու նրա երկրորդ կէսին: Ինքնապաշտպանութեան գերագոյն մղումով ոտքի էին ելել հայ ժողովրդի բոլոր դասերն ու դասակարգերը, հոսանքներն ու պարտիաները:

ՄՈՒՇԵՂ ԳԱԼՇՈՅԵԱՆ
(1933-1980)

* Եղաւ մի լաւ բան: Եթէ յանկարծ Դաշնակցական կուսակցութիւնը չկարողանար մի փոքրիկ հանրապետութիւն ստեղծել, պետութիւն, անկախ մի պետութիւն, որ գոյութիւն ունեցաւ երկու տարի կամ աւելի պակաս, մենք այն ատեն հանրապետութիւն կոչուելու իրաւունք չէինք ունենայ, մենք կը լինէինք մարզ, աւտոնոմ (ինքնավար-Ա.Գ.) հանրապետութիւն: Որովհետեւ սահմանադրութեամբ միլիոնից պակաս ժողովուրդ ունեցողը, ազգաբնակչութիւն ունեցողը, առանձին հանրապետութիւն լինելու իրաւունք չունէր, եթէ նա պետութիւն չէր: Իսկ քանի որ կար էդ պետականութիւնը, մենք դարձանք առանձին հանրապետութիւն: Ահա էն մե՛ծ բանը, էն ինչ որ կատարեց Դաշնակցական կուսակցութիւնը եւ իրաւ պետութիւն ստեղծեց, ասենք թէ, էնքան պետականութիւնից զուրկ, վեց հարիւր տարուց յետոյ մի փոքրիկ պետութիւն: Յուզիչ մի պետութիւն:

ՈՒԻԼԻԸՄ ՍԱՐՈՅԵԱՆ
(1908-1981)

* Ասոնք էին ազգայնականները` Դաշնակները, որոնք կռուեցան Հայաստանի համար, վասնզի կռիւը իրենց դիտած միակ ուղին էր պահպանելու համար կեանքը, արժանապատուութիւնը եւ ցեղը: Աշխարհը ատկէ տարբեր միջոց մը չունէր: Միայն զէնքով կ՛ըլլար այդ: Աստուծոյ անիծած ոջլոտ միջոցը, բայց դաշնակցականները մեծ մարդիկ էին եւ ըրին այն, ինչը պարտաւոր էին ընել: Իսկ ոեւէ հայ, որ կ՛արհամարհէ այս մարդիկը, տգէտ է կամ իր ցեղի մատնիչը: Այս մարդոց ընտրած ուղին սխալ էր, գիտեմ, որ սխալ էր, բայց ատկէ զատ ուրիշ միջոց չունէին անոնք: Է՜հ, անոնք շահեցան պատերազմը:

Այսպէս կամ այնպէս ամբողջ ցեղը չբնաջնջուեցաւ: Հայաստանի ժողովուրդը կը մսէր, անօթի էր եւ հիւանդ, բայց այս զինուորները շահեցան իրենց պատերազմը, եւ Հայաստան ազգ մը դարձաւ կառավարութեամբ մը եւ դաշնակներով կազմուած քաղաքական կուսակցութեամբ մը: Շատ տխուր եւ շատ սրտայոյզ է, երբ կը մտածէք այն հազարաւորներուն մասին, որոնք սպաննուեցան, բայց ես կը պատուեմ զինուորները, որոնք մեռան, եւ անոնք, որոնք կ՛ապրին տակաւին: Կը պատուեմ եւ կը սիրեմ զանոնք: Աղէտալի սխալ մըն էր այդ, բայց ազնիւ սխալ մը եւ Հայաստան եղաւ Հայաստան: Անշուշտ շատ փոքր ազգ մըն էր ան, շատ անկարեւոր ազգ մը, ամէն կողմէ թշնամիներով շրջապատուած, սակայն Հայաստանը երկու տարի մնաց Հայաստան եւ Երեւանը` մայրաքաղաք: Հարիւրաւոր տարիներէ ետք առաջին անգամն ըլլալով Հայաստանը եղաւ Հայաստան:

Գիտեմ, թէ որքան անմիտ բան է հպարտ ըլլալ, բայց չեմ կրնար յաղթել այդ զգացումիս եւ հպարտ եմ:

(Շար. 6)