«Հրաշք մը միայն կրնար փրկել Արեւելահայաստանը` Արեւմտահայաստանի դժբախտ ճակատագրին ենթարկուելու անմիջական վտանգէն: Հրաշք մը միայն կրնար փրկել հայութիւնը` իր ամբողջական ու հաւանաբար վերջնական բնաջնջումէն: Հրա՛շք մը միայն կրնար դէպքերու դրութիւնը դասաւորել այնպէս, որ համամարդկային պատմութիւնը չկարենար արձանագրել իր տոմարներուն մէջ` Հայոց պատմութիւնը վերջ կը գտնէ 1918-ին…»:
Հրաչ Տասնապետեան
(1965-ին, մայիս 28-ի տօնակատարութեան առթիւ, Պէյրութ)
Վերի նշուած խօսքին մասին կարելի չէ յաւելեալ ահազանգ հնչեցնել: Այսպէս, քաջատեղեակ ըլլալով հայորդիի անզուգական մաքառումին, հաւաքական նուիրումին եւ անյողդողդ վճռակամութեան, արդեօ՞ք կարելի է դեռ համարել կապոյտ ու շողշողուն երկինքէն ինկած մայիսեան հրաշք:
Պատմութեան էջերը ցոյց կու տան, որ կարճ էր այս անկախութեան տեւողութիւնը… հազիւ երեք տարի, սակայն եթէ անկարելին ու անիրագործելին` կարելի եւ իրագործելի դարձնելու պատմական այս սխրանքը իրագործուած չըլլար, այսօր դատապարտուած պիտի ըլլայինք պատմութեան անցած այլ երկիրներու ճակատագիրներուն նման եւ զրկուած պիտի ըլլայինք մեր հայրենիքէն:
Այո՛, յստակ թող ըլլայ մեր բոլորին, որ կարելի չէ պատմութեան մոռցուած, փոշեծածկ եւ մէկդի դրուած էջերուն մէջ պահել պատմական ճշմարտութիւններ, ճակատագրական պահեր եւ Արամեան խոնարհ հերոսապատումներ: Յաղթական դուրս եկած էր անկախութիւնը, այդ ալ` երկա՜ր ու կատաղի պայքար մղելով: Յաղթանակ մը, որ թութակաբանութիւն չէ, որ կը կատարենք… նշեցինք, կրկնեցինք եւ կը կրկնենք, թէ միայն հրաշքի մը տպաւորութիւնը կը ձգէ:
Մէկին դէմ կար հարիւր, հազար… Անհաւասար էր պայքարը, սակայն ազգային ապրումներով տոգորուած ու կլանուած ժողովուրդ մը վերածնած էր: Այսուամենայնիւ, ցեղին ձայնն էր, որ կը հնչէր, կը զանգէր եւ …կ՛ահազանգէր:
Այսպէս, ճակատաբաց, ամենայն խրոխտութեամբ եւ հպարտութեամբ կը տօնենք մեր պատմութեան մեծագոյն դարձակէտը, «Երբ չի մնում ելք ու ճար»-ին եւ անոր յաջորդող «խենթերու գտած հնար»-ին` մայիս 28-ի անկախութեան հարիւրամեակը:
Այո՛, այդ օր զանգերը անդադար կը ղօղանջէին կառուցելու համար` նոր պետութիւն, խորհրդարան, բանակ, օրէնք, դատարան, մշակոյթ, լեզու, կրթօճախ, համալսարան, որոնք միասնաբար կը կազմէին ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹԻՒՆԸ:
Արամներու, Դրոներու, զօրավարներ` Սիլիկեաններու, Բէկ Փիրումեաններու, Նազարբէկեաններու եւ դեռ շարքը երկար է պատմութեան էջերուն մէջ «խաւարած» լոյսի անծանօթ ասպետներու կերտած ՅԱՂԹԱՆԱԿն է, որ կը տօնենք…
Իսկ այսօր… եռագոյն դրօշը դարձեալ բարձրացած է ու կը ծածանի եւ հովին դիմաց ինքն իր մէջ փաթթուելով ու ծածկուելով` կը վերանորոգէ ապագայ սերունդին ուխտը, կամքը, յանձնառութիւնն ու հաւատքը:
Այսօր տօներուն տօնն է:
