Հարիւր Ականաւոր Դէմքերու Յուշ-Պատգամներ` Հայաստանի Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

ՀԱՄՕ ՕՀԱՆՋԱՆԵԱՆ
(Համազասպ, 1873-1947)

* Ասում են, թէ Դաշնակցութիւնը եղել է մի կառավարութիւն: Դա մի ցաւալի սխալ է: Ճիշդ է` Դաշնակցութիւնը այդ դերը ստանձնել է մի որոշ ժամանակ, բայց դա նրա նպատակը չէր: Անցել է արդէն այդ ժամանակը, եւ այժմ Դաշնակցութիւնը առաջ պիտի գայ իբրեւ քաղաքական-սոցիալիստական կուսակցութիւն` ունենալով իւր ամբողջացած պատմափիլիսոփայական աշխարհայեացքը. իր իտէալը, իր նպատակակէտը: Եթէ չլինի այդպիսին, այն ժամանակ չի էլ կարող կոչուել իսկական յեղափոխական կուսակցութիւն:

ՎԱՀԱՆ ԱՐԾՐՈՒՆԻ
(1857-1947)

* Հրաշք չէ՞ արդեօք հայի համար այսօրուան նրա անկախութիւնը, հրաշք չէ՞ Հայաստանի գոյութիւնն անգամ: Չէ՞ որ սա մի երազ է եղել հայի համար դարերի ընթացքում. գրեթէ` վեց դար:

Եւ ո՞վ իրականացրեց այս երազը, եթէ ոչ` հայ մարտիկը, որը այսօր հայ զինուոր է կոչւում, նա «մարտիկ» էր, երբ մղուած մի ներքին անդիմադրելի ուժով, գնում էր կռուի` առանց յաղթելու յոյսի, լոկ պատուով մեռնելու եւ իր արիւնով հայի երեսը պարզ անելու համար, իսկ այսօր նա գնում է յաղթանակելու, իր սրբավայրը պաշտպանելու համար, եւ նա «հայ զինուոր է» բառիս իսկական իմաստով:

Երջանկութեան արտասուք է թափւում մեր աչքերից եւ յուզուած սրտիս խորքերից մի ձայն է շշնջում.

Փա՜ռք ինկած «մարտիկներին»:

Անհո՜ւն սէր «հայ մարտիկին»:

ՅԱԿՈԲ ՕՇԱԿԱՆ
(1883-1948)

* Տօ՛նը մեր բոլոր յաղթանակներուն:

Քեզի համար քիչ են ողջերուն բերաննե՛րը, ու քեզի համար օտար պէտք չէ գան բոլոր այն բերանները, որոնք դարերու գերեզմանումէն կը քակուին այսօր, ու մենք ստուերներու լուռ եւ հսկայ երգին մէջ քեզ կը տօնենք, ո՛վ մեր պատմութեան ամէնէն շքեղ օրը, յաղթութեանց կարմիր օրը:

* Օրհնութեան եւ յաղթութեան օ՛ր, թափէ մանաւանդ մեր բանակին վրայ տարափը մեր թագաւորներուն ընտանի ոսկիին, տարափն ու որան` կրկնապատկուած, քառապատկուած, բիւրապատկուած վրէժի նետերուն, որպէսզի ամէն բազուկ կարող ըլլայ ամբողջ սերունդներուն խաղաղութեանը հասնելու, ու ամէն զինուոր համառօտութիւնը դառնայ մեր երկար պատմութեան երկար շառաւիղներուն:

ԱՒԵՏԻՍ ԱՀԱՐՈՆԵԱՆ
(1866-1948)

* Հայ բանակը, որ 14-րդ դարէն ի վեր առաջին անգամ ըլլալով կը կռուէր դարձեալ իր ազգային դրօշին ներքեւ` բեկանելով այսպէս, ի նպաստ հայրենիքին, ժամանակի եւ պատմութեան վճիռը, Ղարաքիլիսէի, Սարդարապատի եւ Բաշ Ապարանի մէջ թուրք բանակին դէմ ցոյց տուաւ այնպիսի դիմադրութիւն մը, որ կարելի չեղաւ խորտակել, եւ որ ազգային պետութեան մը գոյութիւնը ապահովեց:

* Կեանքիս ամենաերջանիկ օրն է այս: Երեսուն տարուայ պայքարս, բողոքս, տառապանքս եւ յոյսերս պսակուեցին փառաւոր յաջողութեամբ: Թուրքական դաշնագիրն ստորագրուեց, եւ բոլոր դաշնակից պետութիւնների համաժողովն այսպիսով հռչակեց Միացեալ, Անկախ, Ազատ Հայաստանը Սեւրի սրահում:

ՌՈՒԲԷՆ ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ
(Մինաս, 1882-1951)

* 1918 մայիս 28-ին թէեւ Ազգային խորհուրդը իրեն յայտարարած էր «Հայաբնակ գաւառների գերագոյն իշխանութիւն», բայց փաստօրէն ստեղծուած էր անկախ Հայաստան Արարատեան աշխարհի բեկորների վրայ: Ստեղծւում էր հայկական կառավարութիւն մի փոքրիկ հողամասի վրայ, որին ոմանք կը համեմատէին գերեզմանոցի, եւ ոմանք էլ` գաղթականական կայանի հետ: Պաթումում գծուած Հայաստանը կը պարփակէր իւր մէջ ճիշդ ներկայ Խորհրդային Հայաստանը` առանց Ալեքսանդրապոլ-Արարատ կայարանի երկաթուղու գիծը իւր երկու կողերով: Հայաստանը կը ներկայացնէր իրական մի բանտ, մի գաղթակայան:

Ինչո՞ւ այդ դրութեան համակերպուեց Հայոց ազգային խորհուրդը: Պատասխանը պարզ է: Պէտք էր շատից քիչը փրկել: Հայութիւնը պարտուած էր, եւ յաղթողն էր թուրք-թաթարական-վրացական խմբակցութիւնը, որի դէմ մեն մենակ նա անկարող էր իւր դատը պաշտպանել, իւր երկիրը վերագրաւել:

* 1918-ի Դաշնակիցների յաղթութեան օրերն էին գալիս: Բախտի անիւը կը դառնար յօգուտ Հայաստանի, գերման զօրքերը կը պատրաստուէին ձգել Վրաստանը, իսկ Պաքուից ու Ազրպէյճանից կը շտապեն հեռանալ տաճիկ զօրքերը, տաճկական զօրքերը սկսում են դատարկել հայկական գաւառները` Լոռի, Ախալքալաք, Ալեքսանդրապոլ, Սարդարապատ, Ղամարլու, Շարուր, Նախիջեւան, Սուրմալու, Կարս:

Բանտի դռները բացուած էին. հայկական զօրքերը կը հետեւէին թուրք նահանջող զօրքերին եւ մէկը մէկի յետեւից կը գրաւեն ու հայկական իշխանութիւն կը հաստատեն դատարկուած գաւառներում:

Գաղթական դարձած հայ ժողովուրդը կը հետեւի հայ բանակին եւ իւր հայրենի օճախը կը շէնցնէ:

* Արամի ժամանակ, ներքին գործոց նախարարութիւն ասելով, պէտք էր հասկանալ պետութեան ֆիզիքական ուժը եւ նրա կառավարական վարչամեքենան, մարմնացումը` պետական եւ կուսակցական բարոյական հասկացողութեանց, օրէնքների գործադրման եւ պարտադրման միակ խողովակն ու միջոցը, կեդրոնը, որտեղ ամփոփւում էին Հայաստանը կազմակերպելու բոլոր ձգտումներն ու ճիգերը: Արամի ատեն ներքին գործոց նախարարութիւնը կը ներկայացնէր ամէն ինչ…

ԼԵՒՈՆ ՇԱՆԹ
(Լեւոն Սեղբոսեան, 1869-1951)

* Ժողովուրդները իրենց անկախութեանը ձգտելնուն համար չէ, որ կը մեռնին: Շատ աւելի ճիշդ է հակառակը, կը մեռնին ապրելու կամքն ու վճռակամութիւն չունենալնուն համար: Եթէ հայութիւնը դիմացեր է այսքան դարեր, իր դիմադրութեամբն է դիմացեր. դիմադրելով, որ չկլանուի, դիմադրելով, որ ազատուի:

* Ինչի՞ է նման ամէն արժանիքէ զուրկ ու ստորին ազգային գոյութիւն մը: Արդի ու անցեալ մեր ամբողջ հալածանքը, մեր ամբողջ տառապանքը, մեր մարդկային արժանապատուութեան այս ամբողջ լեղին եթէ մենք կը խմենք, կը խմենք միայն մէ՛կ նպատակով, որ դիմադրենք, մաքառինք, յանձն առնենք ամէն ինչ, մինչեւ որ հայութիւնը տիրանայ իր ամբողջական եւ անկախ հայրենիքին:

ՕՆՆԻԿ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆ
(1895-1951)

* … 1918-ին, երբ նորէն դրուած էր մեր ցեղի գոյութեան հարցականը, եւ կը բաւէր 24 ժամ, կամ` ռումբի շեշտակի հարուած մը, կամ` յուսալքման թոյնի կաթիլ մը, որպէսզի մեր ցեղը իրօ՛ք սրբուէր աշխարհի եւ պատմութեան երեսէն, Արամը եղաւ առաջինը եւ միակը, որ հռչակուեցաւ ԴԻԿՏԱՏՈՐ եւ յուսալքուած ամբոխները, իր հոգու սրբազան կրակով առաջնորդելով դէպի կենաց եւ մահու կռիւը, ոչ միայն փշրեց անագորոյն Վտանգին թեւերը Սարդարապատի մարտադաշտին վրայ, այլեւ ստիպեց, որ նոյն թշնամին գլխարկ հանէ մարտնչող եւ ապրիլ գիտցող ժողովուրդի մը առջեւ եւ ճանչնայ անոր ազատ ու անկախ ապրելու գերագոյն իրաւունքը: Այդ նուիրական 24 ժամուան մէջ էր ահա, որ Արամը ստեղծեց մեր նոր Պատմութիւնը, որ այլեւս միայն յեղափոխութեանը կամ յեղափոխական կուսակցութեան մը չէ, այլ` մեր ամբողջ ժողովուրդին եւ մեր ժողովուրդի ազատ ու անկախ պետականութեան գաղափարին:

ԳԱՐԵԳԻՆ Ա. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ
ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ
(1867-1952)

* Յաղթել կամ ընտրել հայրենի սրբազան հողի վրայ մեռնելու միակ պատիւը:

ԱՐՇԱԿ ՉՕՊԱՆԵԱՆ
(1872-1954)

* Այդ յաղթանակը դեռ իր ամբողջական ու վերջնական իրականացումը չէ՛ գտած: Դեռ կան մեծ վտանգներ, որոնք կը պաշարեն մեր դատը, վտանգներ, որոնք այս օրերս աւելի կը շեշտուին. բայց կորսնցնել հաւատքը այս հուսկ պահուն, տարակուսիլ այդ յաղթանակին վերջ ի վերջոյ անխուսափելի իրականացման մասին, մեր ամէն ձեւով մղած պայքարը թուլցնել` վտանգներուն մեծագոյնը ստեղծել պիտի ըլլար: Այդ յաղթանակը ա՛յնքան աւելի ապահով պիտի դառնայ, ո՛րքան մենք մեր ազգին դիմադրող, պայքարող ուժը զօրացնելու եւ բազմապատկելու կենսական ու անվիճելի գործին մէջ միաբան ըլլանք:

ՀՐԱՆԴ ՓԱՍՏՐՄԱՃԵԱՆ
(1904-1954)

* 1918-ի յունիսի սկիզբը առաջին կառավարութիւնը, որ մարմին առած ըլլայ Հայաստանի բարձրաւանդակին վրայ Բագրատունեաց անկումէն ասդին, ժողով մը կը գումարէր Երեւանի մէջ: Հայաստան, այսպիսով, յանդուգն ձեռքով մը կը վերամիացնէր իր պատմութեան կտրուած թելը: Ժան Հիւսի եւ Սոպիէսքիի հայրենիքներուն հետ, Գրիգոր Լուսաւորիչի հայրենիքն էր, որ յարութիւն կ՛առնէր 1918 տարուան ընթացքին: Հայ ժողովուրդի հրաշազօր կենսունակութիւնը ըմբռնելու համար պէտք է աչքի առջեւ ունենալ այս ահաւոր պատմութեան յարաշարժ փոփոխութիւնները: Կարելի է իրապէս ըսել, որ հայկական հրաշք մը գոյութիւն ունի, ինչպէս գոյութիւն ունին լեհական եւ իրլանտական հրաշքները:

Մէկ միլիոն հայեր զոհուած էին, որպէսզի ուրիշ միլիոն մը հայեր կարենան ապրիլ իբրեւ ազատ մարդիկ: Ո՞ր ժողովուրդն է, որ իր անկախութիւնը ձեռք բերած է այս գինով: Ո՞ր ժողովուրդն է, որ իր անկախութիւնը ձեռք բերած է այս գինով:

* Հակառակ երկիրը խեղդող սոսկալի դժուարութեանց` կառավարութիւնը գործի անցաւ մեծ հայրենասէր Արամ Մանուկեանի տուած մղումով:

* Հակառակ այս բոլոր դժուարութեանց` հայկական կառավարութիւնը` 1918-1920 յաջորդաբար գլխաւորուած Քաջազնունիի, Խատիսեանի եւ Օհանջանեանի կողմէ, աստիճանաբար հաստատեց կարգն ու ապահովութիւնը, վերաշինեց հաղորդակցութեան ճամբաները եւ զարկ տուաւ երկրագործութեան: Պատմութիւնը օր մը պիտի ըսէ, թէ երկիրը ի՛նչ կը պարտի այս մարդոց, որոնք Հայաստանի առաջին քայլերը առաջնորդեցին անոր յարութենէն ետք:

* Հայաստանի Հանրապետութեան անկախութիւնը հռչակուեցաւ 1918 մայիս 28-ին, անդրկովկասեան կառավարութեան լուծումէն ետք:

1918 յունիս 4-ին, Պաթումի դաշնագրով, թուրք կառավարութիւնը կը ճանչնար հայկական նոր պետութիւնը, որ կը բաղկանար Երեւանի շրջանի մէկ մասէն եւ Սեւանի շրջանէն, թուրքերու եւ ազրպէյճանցիներու միջեւ գոյութիւն ունեցող գաղտնի համաձայնութեան պատճառով: Անոնք իրենց մէջ բաժնեցին Ռուսահայաստանի մնացեալ մասը:

ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀ
(Գարեգին Տէր Յարութիւնեան, 1886-1955)

* 1918 մայիսի վերջերին վարել եմ Ղարաքիլիսէի ճակատամարտը: Վիրաւորուել եմ: Ներկայացել` ամենաբարձր քաջութեան շքանշանի:

Պիտի խոստովանել, որ առանց Ղարաքիլիսէի ճակատամարտի` ոչ թէ օրուայ Խ. Հայաստան այլ եւ այդ երկրամասի վրայ այսօր ապրող հայութիւն չէինք ունենայ: Ղարաքիլիսէի եռօրեայ հերոսականը փրկեց գլխովին ոչնչացումից Արարատեան հայութիւնը եւ հիմը դրեց Հայկական Պետութեան:

* Հայաստանի անկախութեան օրով, 1919-ի աշնան փրկել եմ Դաւալուի եւ Վեդիի միջեւ պաշարուած հայկական 2-րդ գունդը:

* 1919-ի երկրորդ կէսէն անցել եմ Սիւնիք` Էտիֆ պէյի զօրքերի կողմից պաշարուած, սովի ու սուրի մատնուած Գողթանին օգնութիւն հասցնելու համար: Փրկուեցին թէ՛ այդ շրջանը, թէ՛ այդտեղի հայութիւնը:

Այնուհետեւ լծուել եմ վտանգուած Ղափանի եւ արեւելքի հայութեան ֆիզիքական գոյութեան պաշտպանութեան գործին` ետ մղելով մուսաւաթական Ազրպէյճանի եւ Նուրի, Խալիլ թուրք փաշաների պարբերական յարձակումները:

ՎԱՀԱՆ ՆԱՒԱՍԱՐԴԵԱՆ
(1888-1956)

* Տեսնել հայրենիքը ազա՛տ: Տեսնել զայն անկա՛խ: Տեսնել միացած եւ ամբողջացած անոր նուիրական հողը: Արցունք եւ արիւն չտեսնել հայ ժողովուրդի աչքերուն մէջ: Հայ շինականը տէր դարձնել իր արդար վաստակին: Հաւատացեալը ազատ ձգել անվախօրէն իր աստծուն աղօթելու: Խորտակել հայ մտածումին վրայ ծանրացած շղթաները: Հայ լեզուն ազատել զինք կաշկանդող կապանքներէն: Թոյլ տալ, որ հայ հանճարը ազատօրէն ծաղկի ու ստեղծագործէ: Ազատ տեսնել հայ քաղաքացին` ազատ Հայաստանի մէջ:

ԴՐՕ
(Դրաստամատ Կանայեան, 1883/84-1956)

* Յարգա՜նք հայ ժողովուրդին, նրա յեղափոխական մարտիկներին եւ ղեկավարներին, փա՜ռք հայ բանակին եւ նրա անձնուէր զինուորներին ու սպաներին, որոնք գիտցան արհամարհել ամէն դժուարութիւն եւ անվկանդ կամքով խոյացան մահուան դէմ` մինչեւ արեան վերջին կաթիլը կռուելու վճռակամութեամբ:

Այդ հերոսների կերտած թուականն է մայիս 28-ը:

* Ամէն տարի մայիս 28-ին իւրաքանչիւր հայ պէտք է յատկապէս գիտակցի, թէ հայ ժողովուրդը որեւիցէ պայմանի տակ, ինչքան էլ ծանր, դժուարին ու վտանգաւոր լինեն դրանք, ի վիճակի է իր անկախութեան տէրը դառնալու, իր պապենական օճախի մէջ հաստատ մնալու եւ ապրելու իբրեւ արժանաւոր ազգ, թէ՛ միայն չպակսի հաւատքը, վճռակամութիւնը, զոհողութեան ոգին եւ ազատութեան ձգտումը:

* Կատարուեց հրաշքը: Դաշնակցութիւնը կարողացաւ ի մի հաւաքել եւ գոյապայքարի ճակատ նետել հայութեան բոլոր կենդանի ուժերը: Հայաստանն ամբողջ, մեծով-պզտիկով, ոտքի կանգնեց եւ պատուով մեռնելու կամ ազատ ապրելու վճիռով կուրծք տուեց թշնամուն: Որքա՜ն յուզիչ դրուագներ եւ հերոսական դէպքեր կարելի է նկարագրել այն կռիւներից, որոնց արդիւնքը եղաւ մայիս 28-ի պատմական մեծ թուականը: Սարդարապատի, Ղարաքիլիսէի եւ Բաշ Ապարանի ճակատամարտերուն մէջ իր տարած անօրինակ յաղթանակներով հայ ժողովուրդը տիրացաւ ազատ եւ անկախ ապրելու անփոխարինելի բարիքին: Այդ ճակատամարտերն եղան պատճառ, որ տաճիկները հարկադրուեցին դաշինք կնքել հայերի հետ եւ ճանաչել Հայաստանի անկախութիւնը:

* Եւ հայ բանակը, հայ կռուողը բոլոր ուժերը որոշեցին մեռնել` յանուն հայ ժողովուրդի յաւիտենական կեանքին, պայքարի լծուեց ամբողջ ազգը, մեծով ու պզտիկով, առանց ոեւէ բացառութեան:

Յարգա՜նք քեզ, հա՛յ զինուոր եւ սպայութիւն, յարգանք ձեզ, հայ շինական ուժեր եւ յեղափոխական խմբեր: Ձեր վճռական պայքարն ու զոհաբերութիւնն էին, որ ծանր ու ճակատագրական վայրկեաններին յետ շպրտեցին թշնամի զօրքերը եւ կեանք, ազատութիւն ու անկախութիւն պարգեւեցին մեր ժողովուրդին:

ԴԵՐԵՆԻԿ ԴԵՄԻՐՃԵԱՆ
(1877-1956)

* Այսօր, այս վեհ ուրախութեան եւ խոր սուգի հանդէսին,
Ո՜վ մարմարէ նահատակներ, կանգնած ձեզ հետ միասին,
Ո՜վ խնկելի Սարդարապատ, Ղարաքիլիսա, Աբարան,
Խօսեցնում էք իմ բերան:

Սակայն ինչպէ՞ս խօսեմ ձեզ հետ` ցաւի դողը իմ շուրթիս,
Ի՜մ` ապրողիս խղճի խայթով` մեռածներիդ յանդիման,
Ինչպէ՞ս հնչեմ ձեր անունը` ամօթանքը ճակատիս,
Գովեմ ձեր բառն աննման:

Բայց եւ ինչպէ՜ս լռեմ հիմա, ինչպէ՜ս լռէ իմ բերան`
Վերյիշելով Սարդարապատ, Ղարաքիլիսա, Աբարան.
Դուք գնացիք, սակայն ինչպէ՞ս իմ լուռ հոգին այսուհետ
Չխօսի ձեր շուքի հետ:

Ահա տեսնում եմ ձեզ մահատեսիլ, խստադէմ,
Երբ որ մահը մեռցնելու դուք գնացիք մահի դէմ,
Եւ դուք գտաք ձեր պտրածը-ձեզ համար` մա՛հ չարաթոյն,
Հայրենիքին փրկութի՛ւն:

ԽՄԲԱՊԵՏ ՄՈՒՇԵՂ
(Մուշեղ Աւետիսեան, 1887-1956)

* …Ինչ որ ամէնէն մտահոգիչն էր, Երեւանի եւ Ալեքսանդրապոլի շրջաններուն մէջ լաւագոյն հողերու վրայ նստած էին թուրքն ու թաթարը, երբ անդին` ցուրտին եւ արեւին տակ հարիւր հազարաւոր հայեր ենթակայ էին ամէն տեսակ զրկանքներու եւ կը մահանային հարիւրներով ու հազարներով:

Թալինի բերդը ռազմական բացառիկ նշանակութիւն ունէր մեր փոքր երկրին համար: Անիկա ոչ միայն կ՛իշխէր Էջմիածնի եւ Աշտարակի վրայ, այլ նաեւ տեւական սպառնալիք մըն էր Երեւանի համար: Հետագային, երբ Սարդարապատի կռիւները տեղի ունեցան, այն ատեն միայն հասկցուեցաւ մեր շարժման կարեւորութիւնը:

ԱՐՇԱՒԻՐ ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԻ
(1885-1957)

* Ժամը երեքին Աստաֆեան պողոտայի սկզբից մինչեւ Սուրբ Սարգիս կանգնած էին վաշտեր: Արամ Մանուկեանը հասաւ ինքնաշարժով եւ հաղորդեց, թէ կառավարութիւնը գալիս է: Մի քանի րոպէից գլխաւոր պողոտայի անկիւնից երեւաց կառավարական խումբը ինքնաշարժներով: Ես հրամայեցի. «Հանդիսաւոր տողանցք. պատրա՛ստ. հանդա՛րտ. պատուի ա՛ռ»: Եւ մերկացնելով իմ սուրն ու ինձ հետ ունենալով հեծելազօրից յիսուն հոգի` մօտեցայ կառավարութեան կազմին: Ես խոնարհեցի իմ սուրը Հայաստանի նախարարապետի առջեւ, մինչդեռ իմ ձին բարձրացած էր երկու ոտքի վրայ: Ես ասացի. «Ձե՛րդ գերազանցութիւն, որպէս Հայաստանի մայրաքաղաքի զինուորական հրամանատար` ողջունում եմ ձեր գալուստը: Ես անսահման երջանիկ եմ, որ դարերից յետոյ առաջին սպան եմ, որ խոնարհեցնում է իր սուրը իր կառավարութեան առջեւ: Այս վայրկեանիս ես հպարտութեամբ դնում եմ սուրս իր պատեանի մէջ եւ դուրս կը հանեմ այն ժամանակ, երբ դուք հրամայէք պաշտպանել մեր աննման հայրենիքը:

(Շար. 4)