Հարիւր Ականաւոր Դէմքերու Յուշ-Պատգամներ` Հայաստանի Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

ՄԻՔԱՅԷԼ ՎԱՐԱՆԴԵԱՆ
(Յովհաննէսեան, 1870/72/74-1934)

* Մեր նորագոյն պատմութեան մէջ շատ ունեցանք դրուագներ, որոնք իրենց վեհութեամբ կը գերազանցեն «Վարդանանցը»: Ըմբոստներու խօլական թռիչքները Վասպուրականի եւ Տարօնի ձորերում, Զէյթունի ու Սասնոյ բարձունքներուն վրայ, որոնցմէ իւրաքանչիւրը արժանի է յաւէտ արձանագրուելու սերունդներու գիտակցութեան մէջ եւ մշտապէս խնկարկուելու ու երգուելու:

Ոչ մէկը, սակայն, այդ դրուագներէն կրնայ համեմատուիլ այն արիւնահեղ դիւցազնամարտին հետ, որ տեղի ունեցաւ 1918-ի մայիսին, Ղարաքիլիսէի եւ Սարդարապատի հովիտներում եւ որ յանգեցաւ մայիս 28-ի պատմական, անմոռանալի անցքին…

Մասիսի ստորոտներուն ծագած` յոյսի զօրաւոր ճառագայթ մըն էր, որ կ՛անցնէր Կովկասեան լեռնաշղթայէն ու կ՛երթար աւետելու համայն հայ աշխարհին, որ նոր բան մը կատարուած է հայութեան կեանքին մէջ, խորհրդաւոր բեկում մը` մեր բազմադարեան ու արտասուալից պատմութեան մէջ. բան մը, որուն ձգտեր են տասնեակ ու տասնեակ հայ սերունդներ` յամառ, անդուլ մաքառումներով, օրհասական ճիգերով:

– Ազատ, ինքնիշխան Հայաստան:

* Հայաստան կոչուած երկիրը դարձեր է մեզ համար աւելի քաղցր ու հրապուրիչ: Որովհետեւ… այդ հողը ծնուել, պարարտացել է գաղափարով, որ մեր ըմբոստ նահատակների արիւնն է ու նրանց աճիւնները: Սոսկ անկենդան մի նիւթ չէ այլեւս հայկական հողը, այլ նա շնչաւորուած է, գաղափարուած: Նա այլեւս սոսկ նիւթական քաղաքակրթութեան մի գործօն չէ, այլ կազմում է մեր իմացական քաղաքակրթութեան մի անբաժան մասնիկը, մեր նորագոյն ազգայնութեան անկիւնաքարը:

* Վաղուց նրանք (հայ հերոսները) փոշիացել ու կուլ են գնացել Հայաստանի բուրաններին… վաղուց հողը եռում է նրանց սրբազան աճիւններով, եւ եթէ այսօր հայրենիքի լայնարձակ տարածութիւնները չորցած, ամայացած են բարբարոսութեան համայնաջինջ ուրականներից, ապա մի օր, ոչ հեռու ապագայում, այդ հողերը պիտի ծաղկին, կանանչեն ու բարգաւաճեն, որովհետեւ նրանք ոռոգուած են մեր հերոսների արիւնով:

ԵՂԻՇԷ ՉԱՐԵՆՑ
(Սողոմոնեան, 1897-1937)

* Կրակէ օղակի նման բոցկլտում էր խարոյկը կարմիր.

Բոցեղէն պարիսպ էր կարծես` Արքայի շուրջը քաշած-:

Այդ նրանց արքա՛ն էր գուցէ, կամ` սերած Հրդեհի զարմից`

Առաջնորդը նրանց կրակէ, որ ցոյցի էր ելել մարդաշատ:

Խարոյկի մէջտեղում, ոսկեայ մի գահի վրայ ընկղմած,

Նստած էր Արքան այդ ահեղ, որ չունէր կերպարանք որոշ.

Մերթ թւում էր, թէ դա կրակէ մի մարդ է` բռունցքը սեղմած,

Որ բռնել է սեղմած բռունցքում, մի փոքրիկ եռագոյն դրօշ:

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ՔԱՋԱԶՆՈՒՆԻ
(Յովհաննէս Իգիթխանեան, 1868-1938)

* Բացառիկ ծանր պայմանների մէջ է գործի անցել իմ կառավարութիւնը: Նա կոչուած է իրականացնելու գործադիր իշխանութիւն մի պետութեան մէջ, որ դեռ նոր է ծնունդ առել եւ տակաւին դուրս չի եկել իր կազմակերպման շրջանից: Կառավարութիւնը չունի ոչ մի յենարան անցեալում. նա չի յաջորդում նախկին կառավարութեանը` շարունակելու արդէն ընթացքի դրած պետական աշխատանքը. նա նոյնիսկ չի ժառանգում կեդրոնական իշխանութեան կարիքներին յարմարեցրած պատրաստի ապարատներ: Նա հարկադրուած է սկսելու ամէն բան սկզբից. անձեւ քաոսի եւ աւերակների կոյտից նա պէտք է ստեղծի կենսունակ եւ աշխատունակ մի մարմին:

* Մեր անկախութիւնը դրուած է այնպիսի հիմքերի վրայ, որ ոչ ոք չի կարող նրան քանդել. հայ ժողովուրդը իր խօսքը արտասանել է:

* Այսօր Հայաստանի Հանրապետութիւնն է, ուր մենք պէտք է որոնենք մեր փրկութիւնը, մեր դարաւոր տենչերի իրագործումը: Այստեղ է, որ հայ ցեղը պէտք է կեդրոնացնէ այսօր իր ամբողջ ուշադրութիւնը, իր միտքն ու հոգին, իր ստեղծագործական բոլոր կորովը, որովհետեւ այստեղից է, որ նա պէտք է լայնացնէ սահմանները, վերաշինէ ամբողջ Հայաստանը:

Այս է պատմութեան հրամայականը:

Հանրապետութեան թշնամին հայութեան թշնամի է:

Հայը, որ կը յանդգնի խէթ աչքով նայելու հանրապետութեան վրայ, դաւաճան է հայկական մեծ դատի:

* Մայիսի 28-ը մեր պատմութեան ամենամեծ տօնն է: Հեռու չէ այն օրը, երբ մայիսի 28-ը տօնուելու է իբրեւ համազգային անհերքելի ամենամեծ տօն, եւ ամէն հայ երկիւղածօրէն խոնարհուելու է այդ տօնի առջեւ:

* 1919 թ. մայիսի 28-ին Հայաստանի սահմաններում ապրող արեւմտահայ եւ արեւելահայ ժողովրդի անյողդողդ կամքով պաշտօնապէս յայտարարուեց Հայաստանի անկախութիւնը եւ երկու հատուածների միութիւնը աննկարագրելի խանդավառութիւն առաջ բերեց աշխարհի ցրուած հայ ժողովրդի մէջ: Այդ օուանից սկսած անկախ եւ միացեալ Հայաստանի գաղափարը միս ու արիւն ստացաւ եւ սեփականութիւն դարձաւ բոլոր հոսանքների եւ կուսակցութիւնների, որոնք կանգնած են Հայաստանի անկախութեան տեսակէտի վրայ: Մայիսի 28-ը ցնծութեան ու ընդհանուր ոգեւորութեան օր էր: Ամենամեծ ու ժողովրդական անխառն հրճուանքով տօնուեց այդ օրը ոչ միայն մայրաքաղաքում, այլեւ` երկրի բոլոր կողմերում: Ազգային խորհուրդը լրացուեց 12 տաճկահայ պատգամաւորներով եւ այդպիսով Հայաստանի երկու հատուածների միութիւնը դադարեց լոկ գաղափար լինելուց եւ դարձաւ իրականութիւն:

* Այսօր մենք ենք տէրը մեզանից խլուած ժառանգութեանը, մեր պապերի շինած տանը: Չկայ այլեւս ցարը, չկայ շահը, չկայ սուլթանը: Հայաստանի հողի վրայ ծածանւում է արդէն Հայկական դրօշակը. լսո՞ւմ էք, հայկական դրօշակը: Այսօր Հայաստանի պարլամենտը, ժողովրդի քուէով լիազօրուած, մշակում է հայ երկրի օրէնքները: Դատարանը դատում է, վճիռներ կայացնում եւ ի կատար ածում այն` յանուն Հայաստանի Հանրապետութեան: Հայ զօրքը, հայ զօրավարների հրամանատարութեան տակ, արթուն պահակն է կանգնած հայրենիքի ազատութեանը:

ԵԴՈՒԱՐԴ ՉՈՓՈՒՐԵԱՆ
(1894-1938)

* Այն պատմական շրջանին մէջ, որ փակուելու վրայ է, հայ ժողովուրդը հրապարակ իջաւ` աշխարհին ցոյց տալով, որ դարերու գերութիւնը չէ կրցած մարել այս ժողովուրդին մարտական ոգին, եւ ան շնորհիւ այդ կենսունակութեան, փշրած ստրկութեան շղթաները, նորէն ազատ ու անկախ կու գայ իր պատուաւոր տեղը գրաւել անկախ ազգերու շարքին մէջ եւ բերել իր մշակոյթը համաշխարհային քաղաքակրթութեան:

Այդ յաղթանակը մենք կը պարտինք հայ բանակին` կռուած, կոփուած յեղափոխութեան քուրային մէջ:

ԱՐՇԱԿ ՋԱՄԱԼԵԱՆ
(Իսահակեան, 1882-1940)

* …«Հարկաւոր է, որ մի ազգ երեք ժամ անկախ կեանք ունենայ, որպէսզի անկախութեան գաղափարը այլեւս երբեք չանհետանայ նրա հոգուց», ասել է մի գիտնական: Եթէ ճիշդ է այս ընկերաբանական փորձը, ապա հասկանալի է, որ մայիսի 28-ի աքթը «վեց հարիւր տարուայ մեռեալին» էլ կարող էր ոտքի կանգնեցնել, որովհետեւ շնորհիւ այդ աքթի` հայ ժողովուրդը ճաշակեց անկախութեան վայելքը ոչ միայն ժամերով, այլեւ` ամիսներով ու տարիներով: Եւ ոչ միայն ճաշակեց, այլեւ շօշափեց. տեսաւ, որ անկախ պետական կեանքը ի՜նչ հրաշագործ ուժ ունի մի ազգի համար…

ԱՐՍԷՆ ՄԻՔԱՅԷԼԵԱՆ
(Տէր Յովհաննէսեան, 1885-1941)

* Հայաստանի Հանրապետութեան վիճելի հողամասերու մեծագոյն մասը Հայաստանի լեռնային շրջաններն էին` մեր բնակական յենարաններն ու սահմանները, որոնց մէջ կը բնակէին կռուի եւ զէնքի համար ամէնէն ընդունակ ու համեմատաբար ամէնէն աւելի առողջ հայ տարրերը, որոնց պէտքն այնքան զգալի էր հանրապետութեան մանուկ բանակի վերակազմութեան եւ ամրացման համար: Մեզի համար կենաց եւ մահու չափ անհրաժեշտ էր խափանել Ազրպէյճանի եւ Տաճկաստանի Ղարաբաղ-Զանգեզուրի վրայով միանալու ծրագիրը:

ԶՕՐԱՎԱՐ ՅԱԿՈԲ ԲԱԳՐԱՏՈՒՆԻ
(1879-1943)

* Ազգ մը ազատութեան եւ անկախութեան արժանի ըլլալու համար պէտք է ցոյց տայ մարտական կորով եւ կռիւներով ու զէնքով ստանայ այն: Աղաչանքով ու պաղատանքով ազատութիւն չի բերւում, այլ` յանդգնութեամբ եւ քաջութեամբ: Բայց միեւնոյն ժամանակ այդ ազատութեան համար ժողովուրդ մը պէտք է մէկ սրտով եւ մէկ հոգիով նուիրուի նոյն գործին, եթէ ոչ քաջարի բանակին բոլոր զոհաբերութիւնները կարող են անցնիլ ապարդիւն:

ԼԵՒՈՆ ՓԱՇԱԼԵԱՆ
(1868-1943)

* Ասիկա յիշեցի այս տարի, Երեւան, գարնան իրիկուն մը, երբոր հայկական ամբողջ գունդ մը, հայ դրօշակները պարզած, կ՛անցնէր գլխաւոր հրապարակէն ու կը փութար դէպի մօտակայ զօրանոցները: Պատերազմի դաշտէն յաղթական դարձող զինուորներ էին ասոնք, քրտնաթոր, փոշիով ծածկուած, կռուի ամբողջ սարոյքովը, երաժշտական պղինձներուն մարտագոռ երգին ընկերակցութեամբը, մե՛ր զինուորները, անկախ Հայաստանի զինուորները, որ հրով եւ սրով ստեղծելու վրայ էին մեր հայրենիքը, որ` իրականացնելու վրայ էին հայութեան յոյսերը իրենց լռութեամբը:

ՎԱՀԱՆ ԹԷՔԷԵԱՆ
(1878-1945)

* Յարութեան շունչն է ահա՛, ջարդակոտոր Ա՛զգըդ իմ,

Հորիզոնէն ծայր տըւած ` որ կը փըչէ մարմնոյդ վրայ…

Ամայութի՜ւն, լըռութի՜ւն… օրօրոց չէ` այլ շիրիմ

Երկիրն ամբողջ ուր երէկ Դուն զոհուեցար անխընայ…:

Բայց յարութեան շունչն է այս, եւ զայն ըզգա՜ս պիտի

Դուն` Գերեզմանիդ ալ խորէն` կուրծքիդ վըրայ ջախջախուած

Ու շրթներուդ մըսաթափ. եւ աչուըներըդ ի քուն,

Մարա՜ծ աչքերդ, արթննա՜ն պիտի լոյսին նորաբաց…

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԽԱՏԻՍԵԱՆ
(1876-1945)

* Իր ներքին ախտերէն ու թերութիւններէն Հայաստանը ինքն ալ կ՛ազատուէր ներքին միջոցներով: Բայց անոր թշնամիները քնացած չէին… կը քանդէին Հայաստանը: Քայքայիչ աշխատանքը կը ծագէր ո՛չ թէ ներքին թերութիւններէն, անկարողութենէն կամ անխնամութենէն, այլ` արտաքին ուժերէն, որոնք ունենալով հանդերձ տարբեր նպատակներ եւ հիմունքներ, գէթ որոշ ժամանակ հաւասարապէս շահագրգռուած էին վնասելու Հայաստանին իր պատմական ճանապարհին վրայ:

* Ինչպէ՞ս է Հայաստանի զօրքը: Այդ հարցին կարող եմ այսպէս պատասխանել` թէ հիացած եմ անոր ունեցած բարձր տրամադրութենէն: Իբրեւ վարչապետ` ես ճամբորդութիւն կատարեցի մեր երկրի զանազան մասերուն մէջ եւ կազմեցի զօրահանդէսներ: Ամէնուրեք մեր զօրքը ինձ վստահեցուց, որ մինչեւ վերջին մարդը կը կռուի հայրենիքի պաշտպանութեան համար: Մեր զօրքը խորապէս հաւատացած է, որ մեր երկրի ազատութեան ու անկախութեան միակ նեցուկը ինքն է: Մեր ժողովրդին քաջութիւնն ու արիութիւնը չեն պակսիր: Հարկաւոր է միայն մեր զօրքին ցոյց տալ ամէն տեսակի աջակցութիւն:

* Երբ մենք թուրքերից պահանջում էինք մեզ թողնել Ալեքսանդրապոլի գաւառի հայկական մասերը, թաթարները պնդում էին, որ Հայաստանի մայրաքաղաքը պէտք է լինի Վաղարշապատը` պահանջելով Երեւանը կցել Ազրպէյճանին: Թաթարները պնդում էին, որ Երեւանը թաթարական քաղաք է, ուստի մահմետականները չեն ների, եթէ Երեւանը զիջեն հայերին:

Յ. ԱՄԱՏՈՒՆԻ
(Յովհաննէս Աղքատեան, 1877-1946)

* Հայ ժողովուրդը աշխարհի որ անկիւնն ալ գտնուի, իր բախտն եւ բաղձանքները պէտք է կապէ Հայաստանի բանակին հետ, որ միս մինակ կուրծք պիտի տայ մեր թշնամիներու դաւադրութեանց դէմ: Որեւէ օգնութիւն ուրիշ որեւէ տեղէ ակնկալել` պիտի նշանակէ ինքնախաբէութիւն: Վերջին տարուան կատարուած փորձերը ցայտուն ապացոյցներ են:

Մեր յոյսը մեր բանակին վրայ է: Հայ ժողովուրդը պարտաւոր է ըմբռնել իր իսկ կենսական շահը եւ իր բարոյական, նիւթական եւ ֆիզիքական աջակցութեամբ ուժեղացնել իր բանակը` զայն դնելու համար այնպիսի վիճակի մը մէջ, որ ոչ միայն ետ մղէ Հայաստանի դէմ կատարուած յարձակումները, այլեւ իրականացնէ մեր միւս ցանկութիւնները:

ՆԻԿՈԼ ԱՂԲԱԼԵԱՆ
(1875-1947)

* Որ՞ն է իմաստը մայիս 28-ի:

Այդ թուականին բովանդակ հայ ազգը, որ ստրուկ էր թուրքին եւ հպատակ` ռուսին, կը դառնար ազատ ու անկախ հայրենիքի տէր ու քաղաքացի:

Այն ժողովուրդը, որ սովոր էր միայն իր վիզը երկարել թշնամիին եւ կինը զիջիլ ուրիշին, մայիս 28-ին ինքզինք կը հռչակէր ազատ ու անկախ, ան իր ազատութեան համար կռուեցաւ ձմրան ցուրտին, բոպիկ եւ մերկ, քաղցած ու արիւնաքամ վիճակի մէջ:

Արեւելեան եւ արեւմտեան հայութիւնը` միացած Դաշնակցութեան դրօշին տակ, հասած էր ինքնագիտակցութեան` իբրեւ մէկ մարդ:

Ոտնակոխ նահանգները հայրենիքին մաս կազմեցին, ու մենք ունեցանք անկախ երկիր, ազատ ժողովուրդ մը եւ զարգացման ընդարձակ հորիզոն:

Եւ ազատութիւնն ու անկախութիւնը տուին իրենց պտուղը. հայ ժողովուրդը երեւան բերաւ անօրինակ եռանդ, անսովոր անձնուիրութիւն, բոլոր ուժերու պրկումը եւ տարի մը ետք ամբողջ աշխարհին յայտարարեց, թէ իր պահանջն է միացեալ եւ անկախ Հայաստանը:

* 1918-1920 երկուքուկէս տարուան ընթացքին հայ ժողովուրդը կորովի թռիչքով մը կազմեց պետական իշխանութիւն, մարզուեցաւ 30 հազարնոց բանակ, մաքրուեցաւ երկիրը ներքին թշնամիներէն, թափառական գաղթականութիւնը տեղաւորուեցաւ, անհանդարտ վրացիները սանձահարուեցան եւ հնարաւոր եղաւ Կովկասի մէջ անօրինակ դիմադրութիւն կազմակերպել ուստի եւ թուրքի դէմ:

* Պատմութիւնն ասում է. «Զոր ինչ գրեցի` գրեցի» եւ ոչ ոք եւ ոչ մէկ ուժ կարող է ջնջել պատմութեան գրածը: Նաեւ անհնարին է յարատեւ անգիտացումը: Հայաստան իբրեւ հայապատկան մարզ Կովկասի մէջ եւ Հայաստանի այսօրուան հանրապետութիւնն իբրեւ հայկական իշխանութիւն` աշխարհ եկած են մայիս 28-ին: Ապերախտ որդիներ չեն կարող ջնջել երախտաւոր հօր շինարար աշխատանքը:

* Մայիս 28-ի աքթը իր արդիւնքը տուաւ. այսօրուան Հայաստանը մեր ճոխ սեղանի փշրանքն է:

Ոմանք եղածը կը նկատեն անկախ. լա՛ւ. բայց մե՛նք ստեղծեցինք զայն մեր խիզախութեամբ եւ աշխատանքով:

Ոմանք կը նկատեն զայն ոչ անկախ եւ ուրախ են. զարմանալի չէ, ազատ չեղածը ի՛նչ կ՛իմանայ ազատութեան արժէքը:

Հայութեան հոծ զանգուածը, որ ապրեցաւ ու տեսաւ, գիտէ անկախութեան արժէքը:

Մենք եղանք հպատակի ու ստրուկի որդի երէկ, բայց ազատ զաւակի ազատ հայր ենք այժմ. փորձեցինք անոր տալ անկախ հայրենիք ու տուինք. յետոյ ձախողեցանք, բայց մեր զէնքերը վար չեն դրուած, եւ պայքարը չէ վերջացած մեզ համար:

Եթէ չյաջողինք իսկ մեր նոր ճիգերուն մէջ, գոնէ այն մխիթարութիւնը ունինք, որ մեր որդիներուն կը կտակենք փառաւոր պատմութիւն մը` խիզախ ոգորումներով լեցուն:

Մենք ստրկութեան պատմութիւն ժառանգեցինք. կը թողունք յաղթանակի էջեր:

Այսօրուան կիրքերը կը ժխտեն մայիս 28-ի պատմական նշանակութիւնը. փոյթ չէ, ամէն սերունդ ունեցած է իր ստուերը, որ քարշ կու գայ:

Ժամանակ մը պարզ ազգասիրութիւնը նկատուած էր վտանգաւոր, այսօր` ամենեւի՛ն. յետոյ յեղափոխութիւնը համարուեցաւ խելառութիւն. այժմ ամէն կողմէ կը ծափահարուի:

Հեռու չէ այն օրը, երբ մայիս 28-ը պիտի դառնայ ազգային տօն. այն ժամանակ գուցէ մեռած կ՛ըլլանք մենք եւ մեզի հետ` մեր հակառակորդները:

Մոռնալու չէ սակայն, որ իր փառաւոր անցեալը ժխտողը խառնածին է:

* Հետագայ դարերի հայ մարդը պիտի զարմանայ այն սերունդի վրայ, որ օրհասի տարիներին հերոսական վճռակամութեամբ տէր կանգնեց իր անտէր հայրենիքին եւ իր անվարժ ու թոյլ ձեռքով, բայց եւ անվեհեր հոգով կարողացաւ աւերակների եւ սովի միջից նոր Հայաստան ստեղծել:

* Մայիս 28-ը մի պատմական թուական է: Ոմանք կարող են անգիտանալ, ուրիշներ ցաւիլ, որ այդպիսի մի թուական արձանագրած է մեր պատմութիւնը, բայց ջնջել այդ թուականը մեր պատմութեան միջից` անհնարին է: Դա մեր ազգային ինքնագիտակցութեան պայծառ ինքնապնդումներից մէկն է:

* Ովքե՛ր գիտեն արժէքը մայիս 28-ի մեզ նման` թող գօտեպնդուին. հայութիւնը ազատ է հոգիով` անազատ կարգերու մէջ. ազատ ոգին անկարող է մնալ անազատ պատեանի մէջ. պատեանը պիտի պայթի եւ անկախ ու միացեալ Հայաստանի մէջ ամէնքը անխտիր պիտի տօնեն մայիսի 28-ը:

* ԺԹ. դարէն առաջ հայութիւնը միշտ արթուն եղած էր` իբրեւ կրօնական միութիւն: Իսկ մայիս 28-էն արդէն ճանչցուեցաւ իբրեւ քաղաքական միութիւն: Մայիս 28-ը, ուրեմն, հայոց պատմութեան մէկ փուլն է` անջնջելի, լուսաշող ու անմար:

Զարգացման այս փուլին հասնելու համար հայ ժողովուրդը ի սպաս դրաւ իր խիզախութիւնը:

ՀՅ Դաշնակցութիւնը իր գործունէութեան ընթացքին եղաւ խիզախ. անոր հետեւելով` ազգը զգաց իր վաղեմի ոգու վերազարթնումը ու համակուեցաւ նոյն խիզախութեամբ:

* Ձեզի ամէնքիդ ծանօթ է, որ յաճախ դէպքերը կեանքի մէջ չեն ընթանար այնպէս, ինչպէս ցանկալի է մեզ, ու մեր հաշիւները սովորաբար սխալ դուրս կու գան. այսպէս եղաւ 1918-ին: Մինչդեռ հայ ժողովուրդը կ՛ուզէր, որ ռուսը մնայ Կովկասի մէջ, թաթարներն ու վրացիները տարբեր բաներ կը մտածէին:

* Մայիս 28-ը պատմական թուական է այլեւս:

Հակառակ անպատիւ ուրացումներու, հակառակ անարժան հակառակորդներու զայն ջնջելու եւ նսեմացնելու փորձերուն եւ հակառակ հայ ժողովուրդի կարճ յիշողութեան` ոչ մէկ ուժ կայ, որ կարենայ ջնջել զայն հայոց պատմութեան էջերէն:

Կ՛անցնին տասնամեակներ, կը մեռնինք ամէնքս, բայց մայիս 28-ը կը մնայ եւ շատ աւելի հերոսական եւ շքեղ կը ներկայանայ յետնորդ սերունդներուն:

(Շար. 3)