ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ
ԵՐՈՒԱՆԴ ՕՏԵԱՆ
(1869-1926)
* Եւ ահա՛ յանկարծ, այսօր, հայկական բանակը, հայ զինուորը տեսանելի, շօշափելի ճշմարտութիւն մը կը դառնան:
Հայ զինուորը փայտէ նիզակով ու թղթէ սաղաւարտով զինուած` բեմական ճամարտակութիւններ չ՛ըներ, այլ արիւնի ու կրակի մէջ մկրտուած, հերոսի փառապսակը գլխին, հրացանը ուսը զարկած` վերաստեղծուած Հայաստանի սահմանները կը պաշտպանէ:
Հայկական բանակը իր եռագոյն դրօշով ամէնէն պանծալի իրականութիւնն է, մեր ազատագրութեան ամենէն դրական ապացոյցը, Հայաստանի գոյութեան ամէնէն հաստատուն կռուանը:
Մեր գոյութեան, մեր պատմութեան միակ անխարդախ երաշխաւորութիւնը, հրացանը ուսին` պահակ սպասող հայ զինուորն է:
Ապրի՛ հայ զինուորը:
***
ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՍԱՊԱՀ-ԳԻՒԼԵԱՆ
(1861-1928)
* Մենք ունինք մի ամենաթանկագին կռուան, դա Հայաստանի Հանրապետութիւնն է:
Ասացինք առաջին օրից իսկ, կրկնում ենք եւ այսօր: Մենք քաղաքական մուրացկանութիւնը մի կողմ պիտի թողնենք, նախ մեր ազգային ուժերն է, որ պիտի կռենք, կոփենք, կազմակերպենք եւ առաջ քաշենք:
Յոյսերնիս բացառապէս, ամէն բանից առաջ մեր, բացառապէս մեր վրայ պիտի դնենք: Այդ ոգով, այդ ուղղութեամբ է, որ պիտի մօտենանք մեր հրկիզող ցաւերին, այդ մտքով է, որ պիտի ջանանք դարմանել մեր վէրքերը եւ մեզ գօտեպնդել` քալելու:
* Հայաստանի Հանրապետութիւնը, վերկրկնում ենք, մեր Պիեմոնտն է, այլեւս երկիւղ չունենք, ո՛չ մի տատանում, ո՛չ մի տարակուսանք, յուսահատութիւն` մեր ճակատագրի, մեր ապագայի մասին, նա կերտուած է արդէն, լուսափայլ է, շողշողում է, իր ճառագայթներն է արձակում:
***
ԳԷՈՐԳ Ե. ՍՈՒՐԷՆԵԱՆՑ (Տփղիսեցի, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս)
(1847-1930)
* Թուրքը` մեր արնախում ոսոխը, նուաճել է Ալեքսանդրապոլը, շարժւում է դէպի սիրտը մեր երկրի, մեր հաւատի, մեր կենսագրութեան, գալիս է Էջմիածնի վրայ: Մեր զօրապետները Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին առաջարկում են ոսոխի բերնին թողնել Մայր Աթոռ Էջմիածինը, մեր սրբարանները, հայ ժողովուրդը եւ ապաստանել Բիւրականում: Ո՛չ եւ ո՛չ, հազա՛ր անգամ ոչ, ես չե՛մ լքի մեր սուրբ նախնիների աւանդած Մայր Աթոռը, ես չեմ հեռանայ Հայոց առաքելական օճախից: Եթէ հայոց զինուորութիւնն ինքը, հայ ժողովուրդը չեն կարողանայ թշնամու յառաջխաղացումը կասեցնել, եթէ ի զօրու չեն փրկելու մեր սրբութիւնները, ապա թող ես նահատակուեմ հէնց այստեղ, շեմի վրայ Մայր Աթոռի, որի գահակալի պատիւը ունեմ մեր սուրբ նախնիների արդար բարեխօսութեամբ եւ Աստծոյ ողորմածութեամբ:
* – Գնացէ՛ք, ասացէ՛ք, որ կաթողիկոսը այս սուրբ վայրից պիտի չհեռանայ: Ինչ որ իրեն աւանդ է տրուած իր հայրերից, նա պարտաւոր է պաշտպանել, եթէ նոյնիսկ հարկաւոր լինի ընկնել այս սուրբ տաճարի մէջ: Եթէ հայ ժողովուրդը, հայ զինուորը չեն կարող պաշտպանել աստուածատուր եւ Միածնի էջքով կրկնապէս սրբացած այս սուրբ վայրը, ինքը առանձինն կը մնայ նրան պաշտպանելու համար: Գնացէ՛ք, ասացէ՛ք, որ այդ հրամայեց վեհափառը եպիսկոպոսներին:
– Ինձ առաջարկում են թողնել Ս. Էջմիածինը եւ գնալ հանգստանալ Բիւրականում: Ես մերժեցի:
– Ասացէ՛ք հայ բանակին, թէ ես տեղիցս չեմ շարժւում: Ես չեմ թողնում Ս. Էջմիածինը: Եթէ մեր զինուորները նրան չեն կարողանում պաշտպանել եւ թուրքերը մտնելու են Ս. Էջմիածին, իմ դիակը պիտի գտնեն Ս. Իջման սրբավայրում:
– Տէ՛ր, օգնէ իմ զաւակներին, որ յաղթեն թշնամուն:
– Ինչպէս Մեծն Վարդան Քրիստոսի անունով յաղթեց հեթանոսներին Տղմուտի ափին եւ ընկաւ հերոսաբար, նոյնպէս ե՛ւ այժմ պէտք է յաղթենք: Այդ սուրբ պատերազմին մէջ Ղեւոնդ Երէցը գնում էր իր խաչով կռուողների առաջից: Այդ օրուայ յիշատակութիւնը մեզ համար մեծ տօն է:
– Գնացէ՛ք, ասացէ՛ք զինուորներին, որ նրանք պատասխանատու են բոլոր հայերի կեանքի համար: Մենք ոչ ոք չունենք մեր կողքին` բացի Քրիստոսից, որը մեր միակ ուժն է եւ մեզ օհնում է:
***
ՊՕՂՈՍ ՆՈՒՊԱՐ ՓԱՇԱ
(Նուպարեան, 1851-1930)
* Կովկասի մեր հայրենակիցներուն կը վերաբերի հայկական առաջին հանրապետութիւնը կազմելու պատիւը,- պզտիկ` իր հողային տարածութեամբ, սակայն մեծ այն սկզբունքովը, որ կը նուիրագործէ եւ ազգային այն զգացումովը, որուն արտայայտութիւնն է ան: Այս հանրապետութիւնը կորիզն է, առաջին արտայայտութիւնը` ամբողջ Հայաստանի վերածնութեան: Որքան խանդավառութեամբ կը լեցուին մեր սրտերը այն մտածման առջեւ, թէ մօտաւոր ապագայի մը մէջ անիկա պիտի գայ միանալ օսմ. տիրապետութենէ ազատագրուած թրքական Հայաստանի` կազմելու համար անոր հետ հայկական ամբողջական պետութիւնը, որ պիտի վերագրաւէ արեւելեան աշխարհին մէջ այն տեղը, որ գրաւած էր անցեալ դարերու ընթացքին, եւ որ անոր կը սահմանեն այն հազուագիւտ ընդունակութիւնները եւ այն յատկութիւնները, որ կը բնորոշեն մեր ցեղը այնքան հնագոյն, այլ սակայն` միշտ երիտասարդ եւ միշտ առոյգ:
* Պատերազմի դաշտերուն վրայ, զէնքով տիրանալէ ետք իր ազատագրութեան, այսօր աւելի քան երբեք թրթռուն եւ կենդանի, եւ վերջապէս մեր հայրենիքը վերածնած տեսնելու յոյսէն տասնապատկուած ուժերով, մեր ժողովուրդը, զոր տառապանքները, հալածանքները եւ դարաւոր սարսափները թրծած են ապագայ պայքարներու եւ ճիգերու համար, կը սպասէ վստահութեամբ ազգային նոր կեանքի մը թուականին:
***
ԹՈՎՄԱՍ ՆԱԶԱՐԲԵԿԵԱՆ
(1855-1931)
* Երեւանը չյանձնել, այլ` կռուիլ մինչեւ վերջին մարդ: Այնքան, որ եթէ ամէն ինչ վերջանայ եւ ելք չունենայ, ես եւս հրացանը ուսիս` կ՛երթամ միւս զինուորներուն հետ:
* Հա՛յ ժողովուրդ, այն զօրքը, որ վճռել է կեանքի եւ մահու կռիւ մղել թշնամու դէմ, պէտք է լինի կուշտ ու հագնուած:
Եթէ դուք ցանկանում էք ազատել ձեր ընտանիքներին եւ ունեցուածքը, եթէ դուք չէք ցանկանում ապրել աւելի վատթար ստրկութեան մէջ, քան այն, որ դարերի ընթացքում կրել են մեր եղբայրները տաճիկ կառավարութեան լծի տակ, եթէ չէք ուզում, որ ամբողջ հայութիւնը կորչի, եկէ՛ք բոլորդ, ո՛վ զէնք կրելու ընդունակ է, եկէ՛ք ձեր զէնքով ու փամփուշտներով, վերցրէք ձեզ հետ հինգ օրուայ ուտեստեղէնի պաշար, մինչեւ որ կարելի կը լինի զօրքի կանոնաւոր պարենաւորումը կազմակերպել:
Նուիրեցէք զօրքի համար հաց, գետնախնձոր եւ ուրիշ մթերքներ, լաւ յիշեցէք, որ ամէն դանդաղում ներկայ վճռական րոպէին կործանիչ է, լաւ դիտեցէք, որ եթէ այժմ զէնքով չկարողանանք պաշտպանել մեր ազատութիւնն ու ունեցուածքը, ապա մենք արժանի չենք գոյութիւն ունենալու որպէս ինքնուրոյն ժողովուրդ եւ այն ժամանակ վա՛յ մեզ ու մեր յետնորդներին: Մեր որդիներն ու թոռները միմիայն անէծքով կը յիշեն մեզ: Մենք մեր յոյսը պէտք է դնենք միմիայն մեր սեփական ուժերի վրայ, եւ եթէ այժմ առանց ժամանակ կորցնելու չօգնենք մեր զօրքին, չլրացնենք նրա շարքերը զինուորներով եւ չմատակարարենք նրան անհրաժեշտ մթերքներ, մենք կորած ենք: Լա՛ւ իմացէք, եթէ այժմ զէնքով չնուաճենք մեր ազատութիւնն ու չստեղծենք մեզ համար երջանիկ ապագայ, այլեւս երբեք չի յաջողուի այդ բանը ո՛չ մեզ եւ ո՛չ մեր սերունդներին:
* Երեւանը յանձնել կարելի չէ: Կը հրամայեմ անմիջապէս գործողութեան պատրաստութեան: Ամէնէն ուժեղ կերպով պաշտպանեցէ՛ք Սարդարապատ-Ղարթուն գիծը: Միշտ ուշադրութիւն դարձրէք Արալըխի ճամբին, որտեղէն թուրք հեծելազօրքեր կարող են յառաջանալ եւ կտրել մեր գիծը մեր քամակից: Պիտի յաղթենք մենք: Այդ ինծի ըսաւ Արարատը: Նայեցէք` ինչպէ՜ս հպարտ կը նայի մեզի Հայաստանի արքան: Ան կը պատրաստէ մեր յաղթութեան տօնակատարութիւնը: Եւ Աստուած անոր հետ է: Լսեցէ՛ք այս զանգակները:
* Մենք մեծ սխալ գործեցինք, որ զօրահաւաք յայտարարեցինք ամբողջ Կովկասի մէջ եւ ատով առիթ տուինք հայութեան ոխերիմ թշնամի հայ համայնավարներուն իբրեւ կամաւորներ ներս սողոսկելու մեր բանակին մէջ ու այլասերելու, պարտութեան ոգի ներշնչելու անոր: Եթէ մենք բաւարարուէինք Հայաստանի մէջ մեր ունեցած գնդերով, ես համոզուած եմ, որ մեր զօրքերը մեծ դիմադրութիւն պիտի ցոյց տային Քարապեքիրի բանակին եւ պիտի կասեցնէին անոր առաջախաղացումը: Դժբախտաբար հայ համայնավարները որդի նման կերան մեր զինուորական ուժի արմատները ու քայքայեցին, ջլատեցին, անզօր դարձուցին անոր որեւէ դիմադրութեան: Լաւագոյն փաստը գնդապետ Մազմանեանի գնդի վերաբերմունքն է եւ` մեր լաւագոյն, ազնիւ, քաջ եւ կարող գնդապետի անձնասպանութիւնը…
***
ՀԱՅՐ ԱԲՐԱՀԱՄ
(Աւետիք Սահակեան, 1865-1933)
* Քաղաքացինե՛ր, պատգամաւորներ՛ Հայաստանի խորհրդի, Գերագոյն հայոց ազգային խորհրդի կողմից եւ պատիւ ունիմ այսօր բաց անել անդրանիկ նիստը Հայաստանի խորհրդի եւ յայտարարել, որ այսուհետեւ սա է միակ լիազօր մարմինը` ամփոփող իր մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան պետական իշխանութիւնը: Այս օրը կը դառնայ մեզ համար պատմական եւ կը բանայ մի նոր լուսաւոր դարաշրջան` մեր երիտասարդ պետութեան կեանքում, ինքնուրոյն քաղաքական եւ տնտեսական զարգացման: Այս օրը կը մնայ միշտ յիշատակելի եւ այն պատճառով, որ առաջին անգամ իրականացած ենք տեսնում մեր նեղ հորիզոնի սահմաններում գեղեցիկ երազներն ու նուիրական տենչը ինքնորոշման, թէեւ` անհնարին դժուարին պայմաններում:
* Այո՛, մեր հանրապետութիւնը փոքր է ու նեղ իր սահմաններով, նա զրկուել է իր ամենագնահատելի երկրամասերից ու չի կարող իր մէջ տեղաւորել ամբողջ ազգաբնակութիւնը եւ կարծես թէ պայմաններ չունի անկախ գոյութեան համար: Բայց ես կարծում եմ, որ երկրի սահմանները քարացած չեն կարող մնալ միշտ: Ես հաւատում եմ, որ մեր սահմանները կ՛ընդարձակուեն կեանքի երկաթէ օրէնքի ուժով, մեր արդար եւ անվիճելի իրաւունքների պաշտպանութեամբ:
***
ՕՀԱՆ ԿԱՐՕ
(Յովհաննէս Կարապետեան, 1890-1933)
* Կէսօր էր տակաւին, երբ խորհրդարանի «արտակարգ նիստը» տեղի ունեցաւ: Հեռաւոր գիւղերէն իրենց հուժկու եզներով ու նահապետական սայլերով եւ գործիքներով թափօրին մասնակցելու եկած գեղջուկներու այր ու կին խումբերու ներկայութեամբ բացուեցաւ նիստը. եւ ահա օրն անցաւ: Ե՞րբ անցաւ. խորհրդարանի ալեհեր ու թիկնեղ նախագահ Հայր Աբրահամը արտասուալից աչքերով իր շնորհաւորանքներն ուղղեց «Միացեալ եւ անկախ Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի»-ներուն, յետոյ մէկ – երկու խօսք ըսին մնացեալ նախարարներն ու կուսակցութեանց ներկայացուցիչները, եւ կառավարութեան կազմակերպած երեկոյթի ժամանակը հասաւ:
***
ԶՕՐ. ՄՈՎՍԷՍ ՍԻԼԻԿԵԱՆ
(1862-1934)
* Հայե՛ր, շտապեցէք հայրենիքն ազատելու
Հասել է րոպէն, իւրաքանչիւր հայ, մոռանալով իր անձնականը, յանուն Մեծ գործի` հայրենիքի փրկութեան եւ իր կնոջ ու աղջիկների պատուի պաշտպանութեան, պիտի գործ դնի իր վերջին ճիգը թշնամուն հարուածելու համար:
Մենք չէինք ուզում կռուել, յանուն խաղաղութեան եւ հաշտութեան, պատրաստ էինք մենք ընդառաջ գնալու ամէն տեսակ զիջողութիւնների, սակայն մեր նամարդ թշնամին ընթանում է իր ծրագրած ուղիով, նա, ըստ երեւոյթին, ստրկացնել է ուզում մեզ, բայց իրօք նա ուզում է ոչնչացնել մեր բազմաչարչար ազգը:
* Յանո՛ւն բազմաչարչար հայ ժողովրդի ֆիզիքական գոյութեան,
Յանո՛ւն ոտնակոխ եղած ճշմարտութեան,
Ոտքի՛ կանգնեցէք: Դէպի գործ, դէպի սրբազան պատերազմ:
* Ուրեմն մի՛ դանդաղէք, հայե՛ր, շտապով, խմբուեցէք խիտ եւ համերաշխ շարքերով, վռնտեցէք թշնամուն մեր հայրենի արիւնաներկ հողից, եւ թող ձեզ հետ լինի ձեր յետնորդների օրհնութիւնը:
Դէպի՛ զէնք բոլորդ:
Դէպի՛ Ալեքսանդրապոլ:
(Շար. 2)
