Վա­նայ Իշ­խան (­Նի­կոլ ­Պօ­ղո­սեան, ­Մի­քա­յէ­լեան. 1883-1915). Ան­վե­հեր ­Դաշ­նակ­ցա­կան Ա­զա­տա­մար­տի­կը, ան­պար­տե­լի ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կա­նը

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

Հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ ­Թուր­քիոյ գոր­ծադ­րած ցե­ղաս­պա­նու­թեան պե­տա­կա­նօ­րէն ծրագ­րու­մին ու կազ­մա­կեր­պու­մին նա­խան­շան­նե­րէն մէ­կը տրո­ւե­ցաւ 1915ի Ապ­րիլ 3ին, երբ ­Վա­նի օ­րո­ւան կու­սա­կալ Ճեւ­տէթ ­Պէ­յի սադ­րան­քով դա­ւադ­րա­բար սպան­նո­ւե­ցաւ ­Վա­նայ Իշ­խա­նը՝ իր ե­րեք զի­նա­կից­նե­րով։

Օ­րին, սա­կայն, ­Վա­նէն դուրս՝ ­Պոլ­սոյ մէջ թէ այ­լուր, իբ­րեւ այդ­պի­սին չըն­կա­լո­ւե­ցաւ հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման Գա­ղա­փա­րի ­Մար­տի­կին ու հայ­կա­կան յե­ղա­փո­խու­թեան մար­տու­նա­կու­թիւ­նը խորհր­դան­շող Դաշ­նակ­ցա­կան Ա­զա­տա­մար­տի­կին դէմ կա­տա­րո­ւած պե­տա­կան ոճ­րա­գոր­ծու­թիւ­նը։

Վա­նայ Իշ­խան ­Հայ­կա­կան ­Յե­ղա­փո­խու­թեան ա­նընկ­ճե­լիու­թիւ­նը խորհր­դան­շող՝ ան­պար­տե­լի՛ մար­տիկ էր նաեւ թրքա­կան իշ­խա­նու­թեանց աչ­քին։ Օս­մա­նեան Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մէն ա­ռաջ թէ ետք, 1904էն սկսեալ եւ ամ­բողջ 11 տա­րի, Ար­ցա­խի ծնունդ այս դիւ­ցազ­նը ան­վե­հեր գոր­ծեց ­Վա­նի մէջ, յատ­կա­պէս ­Վաս­պու­րա­կան աշ­խար­հի գա­ւա­ռին ու գիւ­ղե­րուն վրայ կեդ­րո­նաց­նե­լով իր յե­ղա­փո­խա­կան ծա­ւա­լուն գոր­ծու­նէու­թիւ­նը՝ ե­կող-գա­ցող թուրք կու­սա­կալ­նե­րու, ոս­տի­կա­նա­պետ­նե­րու եւ ա­նոնց հետ գոր­ծակ­ցող քիւրտ հրո­սակ­նե­րու «աչ­քի փուշ»ը դառ­նա­լով…

Ա­րամ ­Մա­նու­կեա­նի իսկ վկա­յու­թեամբ՝ Իշ­խան «զար­մա­նա­լի ղե­կա­վա­րե­լու, թե­լադ­րե­լու, կազ­մա­կեր­պե­լու շնորհ ու­նէր։ Ն­րա­նից պատ­կա­ռում էին ե՛ւ ­Վա­նի մեր ըն­կեր­ներն ու զի­նո­ւոր­նե­րը։ Իսկ ժո­ղո­վուր­դը ո՛չ միայն պատ­կա­ռում էր, այ­լեւ՝ սի­րում։ Ար­դէն սկսել էին եր­գել նրա քա­ջա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը՝ «Իշ­խան ե­կաւ, ձեռքն մաու­զեր…»։ Կա՛րճ. իմ ­Վան մտած ժա­մա­նակ Իշ­խա­նը, կա­րե­լի է ա­սել, ա­մե­նա­հե­ղի­նա­կա­ւոր զի­նո­ւո­րա­կան յե­ղա­փո­խա­կանն էր»։

Հայ ժո­ղո­վուր­դի յե­ղա­փո­խա­կան ծա­ռա­ցու­մին, ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րին եւ հա­մա­ժո­ղովր­դա­յին ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան ի­րա՛ւ իշ­խա­նը ե­ղաւ ան՝ հա­յու­թեան ա­մէն կար­գի թշնա­մի­նե­րը պա­տու­հա­սող իս­կա­կան հո­գէառ հրեշ­տա­կը։

Ծ­նած էր Ար­ցախ աշ­խար­հի միջ­նա­բերդ ­Շու­շիի մէջ 1883ին՝ ­Նի­կոլ ­Մի­քա­յէ­լեան ա­ւա­զա­նի ա­նու­նով։ ­Յա­ճա­խած էր տեղ­ւոյն ­Թե­մա­կան վար­ժա­րա­նը, ուր պա­տա­նի տա­րի­քէն դրսե­ւո­րած էր քաջ, ան­վե­հեր եւ ըմ­բոստ իր նկա­րա­գի­րը։ Իր ըմ­բոս­տու­թեան հե­տե­ւան­քով՝ վտա­րո­ւած էր ­Շու­շիի ­Թե­մա­կա­նէն, բայց ու­սում­նա­տենչ եւ ըն­դու­նակ ըլ­լա­լով՝ Իշ­խան իր ու­սու­մը շա­րու­նա­կած էր Ե­րե­ւա­նի ­Թե­մա­կան վար­ժա­րա­նին մէջ։
Ա­շա­կեր­տա­կան տա­րի­նե­րուն, ­Շու­շիի մէջ, ծա­նօ­թա­ցած էր Ա­րամ ­Մա­նու­կեա­նի՝ մաս­նակ­ցե­լով Ա­րա­մի կազ­մած ա­շա­կեր­տա­կան ինք­նա­զար­գաց­ման ու յե­ղա­փո­խա­կան խում­բե­րուն։ Այդ ճամ­բով նաեւ կա­նուխ տա­րի­քէն ան­դա­մագ­րո­ւե­ցաւ Դաշ­նակ­ցու­թեան։

Ա­րա­մի եւ Իշ­խա­նի մի­ջեւ ստեղ­ծո­ւած էր գա­ղա­փա­րա­կան խոր մտեր­մու­թիւն, որ մին­չեւ վերջ շա­րու­նա­կո­ւե­ցաւ եւ պա­տա­հա­կան չէր, որ Իշ­խան կրնկա­կոխ հե­տե­ւե­ցաւ Ա­րա­մի՝ ա­նոր պէս յե­ղա­փո­խա­կան իր գոր­ծու­նէու­թիւ­նը նախ Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լէն սկսե­լով, ա­պա՝ ­Կարս անց­նե­լով եւ, վեր­ջա­պէս, ­Վան հաս­տա­տո­ւե­լով։

Հա­զիւ 20 տա­րե­կան էր Իշ­խան, երբ 1903ին միա­ցաւ ռուս-թրքա­կան սահ­մա­նը հա­տող Նեւ­րու­զի զի­նա­տար խում­բին՝ ­Սա­սուն զէնք եւ կռո­ւող ուժ հասց­նե­լու ա­ռա­քե­լու­թեամբ։ Ար­շա­ւա­խում­բը իր ճամ­բուն վրայ ընդ­հա­րում­ներ ու­նե­ցաւ եւ Իշ­խան ե­ղաւ այն քի­չե­րէն, որ կրցան փրկո­ւիլ։ Այդ­պէ՛ս կրա­կի իր մկրտու­թիւ­նը ստա­ցաւ Իշ­խան։

1904ին դաշ­նակ­ցա­կան հայ­դու­կը մուտք գոր­ծեց ­Վաս­պու­րա­կան աշ­խարհ եւ շատ ա­րագ ըն­տե­լա­ցաւ թէ՛ Երկ­րին, թէ՛ ժո­ղո­վուր­դին։ Մ­տա­ւո­րա­կան ու գա­ղա­փա­րա­կան հիմ­նա­ւոր իր պատ­րաս­տու­թեամբ, մար­տա­կան ղե­կա­վա­րի իր ըն­դու­նա­կու­թեամբ, կազ­մա­կեր­պա­կան իր տա­ղան­դով եւ, մա­նա­ւա՛նդ, ժո­ղովր­դա­յին լայն խա­ւե­րուն հետ հա­ղոր­դակ­ցե­լու՝ ինք­նավս­տա­հու­թիւն եւ ա­պա­հո­վու­թիւն ներշն­չե­լու իր բնա­տուր շնորհ­քով, ան ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս դար­ձաւ ­Վա­նայ Իշ­խա­նը։

Վա­նայ Իշ­խա­նի ուղ­ղա­կի անձ­նա­կան ձե­ռա­կեր­տը հան­դի­սա­ցաւ ­Վաս­պու­րա­կա­նի Հ.Յ.Դ. Լեռ­նա­պա­րի կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը, որ Իշ­խա­նի ղե­կա­վա­րու­թեամբ ոչ միայն կրցաւ դի­մադ­րել Օս­մա­նեան ­Սահ­մա­նադ­րու­թե­նէն ա­ռաջ թէ ետք շրջա­նի հա­յու­թեան սպառ­նա­ցող վտանգ­նե­րուն, այ­լեւ ա­ռանց­քը դար­ձաւ 1915ի ­Վա­նի հե­րո­սա­կան ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան։

Հե­տե­ւո­ղա­կան եւ ան­դուլ անձ­նո­ւէր աշ­խա­տան­քի գնով՝ Իշ­խան ի­րա­գոր­ծեց Լեռ­նա­պա­րի ու­ժեղ կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը։ Շր­ջե­ցաւ եւ ե­ղաւ բո­լոր գիւ­ղե­րուն մէջ, ինք­նա­զար­գաց­ման խում­բեր կազ­մեց, զի­նա­վար­ժու­թիւն սոր­վե­ցուց, «Աշ­խա­տանք» թեր­թը հրա­տա­րա­կեց եւ խմբագ­րեց, բայց մա­նա­ւանդ յղա­ցաւ, ծրագ­րեց ու ի­րա­գոր­ծեց դէ­պի ­Տա­րօ­նի աշ­խարհ «Ծծ­ման ե­ղա­նա­կով» զէնք ու կռո­ւող ուժ հասց­նե­լու աշ­խա­տան­քը։
Ինչ­պէս որ ­Վա­նի 1915ի հե­րո­սա­մար­տին յա­ռա­ջա­պահ­նե­րէն եւ հե­տա­գայ պատ­մա­գիր­նե­րէն Օն­նիկ Մ­խի­թա­րեան կը վկա­յէ՝

«… Եւ հայ գիւ­ղէն ու գիւ­ղա­ցիէն Իշ­խան չբաժ­նո­ւե­ցաւ ամ­բողջ տաս­նը­մէկ տա­րի­ներ։ Եւ Իշ­խա­նի ե­ղե­րա­կան մա­հը նո­րէն նոյն գիւ­ղի եւ գիւ­ղա­ցիի հա­մար ե­ղաւ։ Հ­պարտ ու աս­պետ, յան­դուգն ու վճռա­կան, ճար­պիկ ու վար­պետ, մարդ­կա­յին գրե­թէ բո­լոր լա­ւա­գոյն ըն­դու­նա­կու­թիւն­նե­րով օժ­տո­ւած էր Իշ­խան։ ­Զար­մա­նա­լի կեր­պով թե­լադ­րել, ղե­կա­վա­րել, կազ­մա­կեր­պել գի­տէր։ Ինք հա­ւա­տա­ւոր էր եւ գի­տէր ներշն­չու­մի ու հա­ւատ­քի մէջ պա­հել իր շրջա­պա­տը, իր զէն­քի ու գա­ղա­փա­րի ըն­կեր­նե­րը, իր ա­շա­կերտ­նե­րը, ամ­բողջ գիւ­ղա­ցիու­թիւ­նը։ ­Գի­տէր պատ­կա­ռանք ու ան­վե­րա­պահ յար­գանք ազ­դել իր ոչ միայն գոր­ծին, այլ եւ ան­ձին շուրջ։ ­Գի­տէր ա­մէ­նէն կա­րե­ւո­րը՝ կար­գա­պա­հու­թեան մէջ պա­հել կու­սակ­ցա­կան շար­քե­րը։ ­Կար­գա­պա­հու­թիւն մը, որ ոչ թէ կոյր է, այլ գի­տակ­ցա­կան»։

Յատ­կա­պէս Օս­մա­նեան ­Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մէն ետք մեծ ե­ղաւ Իշ­խա­նի ներդ­րու­մը՝ ­Վաս­պու­րա­կան Աշ­խար­հի հա­յու­թեան ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան կռո­ւան­նե­րը ամ­րա­կուռ պա­հե­լու, զէն­քե­րը վար չդնե­լու եւ յո­ռե­գոյն հա­ւա­նա­կա­նու­թեանց պատ­րաստ գտնո­ւե­լու վար­քագ­ծի պահ­պան­ման ուղ­ղու­թեամբ։ Այդ պատ­ճա­ռով ալ, իթ­թի­հա­տա­կան­նե­րու իշ­խա­նու­թեան շրջա­նին եւս, տես­նե­լով 1908ի Օս­մա­նեան ­Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մով շե­փո­րո­ւած ա­զա­տու­թեան եւ եղ­բայ­րու­թեան խոս­տում­նե­րուն նկատ­մամբ Իշ­խա­նի վե­րա­պա­հու­թիւ­նը, ­Վա­նի կու­սա­կալն ու թուրք պաշ­տօ­նա­տար­նե­րը շա­րու­նակ ո­րո­ճա­ցին Իշ­խա­նի «չէ­զո­քաց­ման» դա­ւա­դիր ծրա­գիր­ներ։

«­Պա­տեհ» ա­ռի­թը ա­նոնք նա­խա­պատ­րաս­տե­ցին… ­Նախ՝ ­Շա­տա­խի մէջ հա­յեւ­քիւրտ բա­խում­ներ հրահ­րե­ցին. ա­պա՝ Իշ­խա­նէն խնդրե­ցին, որ իր հե­ղի­նա­կու­թիւնն ու վար­կը գոր­ծա­ծե­լով՝ եր­թայ ու տեղ­ւոյն վրայ հաշ­տեց­նէ կող­մե­րը։ Իշ­խան ե­րեք զի­նա­կից­նե­րով, Ապ­րիլ 3ին, հա­սաւ ­Հիրճ գիւ­ղը եւ ի­ջե­ւա­նե­ցաւ վա­ղե­մի իր քիւրտ ծա­նօ­թին՝ ­Քեա­րիմ Օղ­լի ­Ռա­շի­տի տու­նը։ ­Դա­ւադ­րու­թիւ­նը ման­րա­մաս­նօ­րէն սադ­րո­ւած էր. Իշ­խանն ու իր ե­րեք զի­նա­կից­նե­րը, տան­տի­րոջ եւ ոս­տի­կա­նա­պե­տին հետ հա­զիւ հա­ցի նստած՝ ներս խու­ժե­ցին կու­սա­կալ ­Ճեւ­տէթ ­Պէ­յի ու­ղար­կած 12 ձիա­ւոր չէ­թէ­նե­րը, ան­մի­ջա­պէս կրակ բա­ցին եւ տեղն ու տե­ղը սպան­նե­ցին հաշ­տու­թեան հա­մար ե­կած Իշ­խանն ու ըն­կեր­նե­րը։

Տար­բեր ե­ղա­նա­կով՝ ա­ռանց սադ­րան­քի ու դա­ւադ­րու­թեան, կա­րե­լի չէր պար­տու­թեան մատ­նել ­Վա­նայ Իշ­խա­նի խի­զա­խու­թեամբ եւ մար­տու­նա­կու­թեամբ դիւ­ցազ­նը։

Ճիշդ է, ա­նարգ դա­ւադ­րու­թիւ­նը կտրեց կեան­քի թե­լը հա­զիւ 32 տա­րե­կան դաշ­նակ­ցա­կան մե­ծա­նուն ա­զա­տա­մար­տի­կին, բայց իր մա­հով ան­գամ ­Վա­նայ Իշ­խան միա­ւո­րեց ­Վա­նի հա­յու­թեան բո­լոր շեր­տերն ու հո­սանք­նե­րը, որ­պէս­զի վերջ­նա­կա­նա­պէս գիծ քա­շեն թրքա­կան իշ­խա­նու­թեանց վրայ եւ փա­րին սե­փա­կան ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան զէն­քին՝ մու­թին մէջ կազ­մա­կեր­պո­ւող մօ­տա­լուտ Հա­յաս­պա­նու­թիւ­նը դի­մագ­րա­ւե­լու եւ ձա­խո­ղու­թեան մատ­նե­լու հա­մար։

Ան­զու­գա­կան Իշ­խա­նի յի­շա­տա­կին նո­ւի­րո­ւած ո­գե­կոչ­ման այս հա­կիրճ է­ջը կ­þար­ժէ պսա­կել եր­կու վկա­յու­թեամբ։

Ա­ռա­ջի­նին հե­ղի­նա­կը ­Վա­նայ Իշ­խա­նի պատ­րաս­տած յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րէն եւ ­Վա­նի ե­րի­տա­սարդ գոր­ծիչ­նե­րէն Հ­մա­յեակ ­Մա­նու­կեանն է.

— «Այն­քան ա­նակն­կա­լօ­րէն ու այն­քան վայր­կե­նա­կան կա­տա­րո­ւած Իշ­խա­նի ե­ղեռ­նա­կան մա­հը ստեղ­ծեց պա­հան­ջո­ւած մո­մեն­տը (պա­հը)։ Ա­մէն­քը՝ յե­ղա­փո­խա­կանն ու պահ­պա­նո­ղա­կա­նը, ծերն ու ե­րի­տա­սար­դը, կու­սակ­ցա­կանն ու չէ­զո­քը, կինն ու ե­րե­խան, բո­լո­րը, բո­լո­րը, մէկ վայր­կեա­նի մէջ, հո­գե­բա­նա­կան զսպա­նա­կի մը ու­ժով զգա­ցին, որ զէն ի ձե­ռին պաշտ­պա­նո­ւե­լէ զատ՝ չկա՛յ ու­րիշ մի­ջոց։ Իշ­խա­նի մա­հը ե­ղաւ շաղ­կա­պող, զօ­դող օ­ղա­կը հա­սա­րա­կա­կան բո­լոր ու­ժե­րու, հան­րա­յին բո­լոր կա­րո­ղու­թիւն­նե­րու, ա­նի­կա accumulateur մը ե­ղաւ եւ մեր դի­մադ­րա­կան ու­ժի բո­լոր ա­կե­րը բա­ցաւ մէկ կէ­տի վրայ։ Իշ­խա­նի մա­հը ե­ղաւ եր­կա­թեայ այն հա­րո­ւա­ծը, որ դարբ­նեց բո­լոր կա­րո­ղու­թիւն­նե­րը եւ ա­նոնց­մէ ստեղ­ծեց կամք մը հզօր ու ա­պա­ռա­ժեայ՝ Ցե­ղի գո­յու­թիւ­նը պա­հե­լու եւ յաղ­թա­նա­կե­լու ան­յող­դողդ ո­րո­շու­մով մը»։

Երկ­րորդ վկա­յու­թիւ­նը կը պատ­կա­նի հռչա­կա­ւոր հրա­պա­րա­կա­գիր ­Մա­նուկ Աս­լա­նեա­նի, որ ­Պոլ­սոյ «­Ճա­կա­տա­մարտ»ի 21 Ապ­րիլ 1921ի հա­մա­րով ­Վա­նայ Իշ­խա­նի գործն ու ար­ժէ­քը կը խտաց­նէ ա­նոր թէ՛ մար­տա­կան եւ թէ՛ մտա­ւո­րա­կան գոր­ծի­չի ե­զա­կի հա­մադ­րու­մին ու ամ­բող­ջա­կան կեր­պա­րին մէջ.

— «­Մէ­կը այն լու­սա­գեղ աստ­ղե­րէն, որ այն­քան շքե­ղօ­րէն կը զար­դա­րեն ­Վա­նի փա­ռա­ւոր յե­ղա­փո­խու­թեան երկ­նա­կա­մա­րը։

«…­Վայ­րե­նա­բա­րոյ քիւր­տե­րուն ոճ­րա­գործ բնազդ­նե­րը զսպո­ղը ռազ­միկ Իշ­խա­նի հռչա­կո­ւած համ­բաւն էր։

«­Կար նաեւ մտա­ւո­րա­կան Իշ­խա­նը, որ սու­րի հետ միա­սին ձեռ­քին մէջ կը պտտցնէր նաեւ լու­սա­ւո­րու­թեան ջա­հը։

«Աղ­թա­մա­րի հա­րուստ ­Վան­քը մաք­րե­լէ յե­տոյ մա­կա­բոյծ տար­րե­րէ, հոն հաս­տա­տեց նա­խակր­թա­րան-ու­սուց­չա­նոց մը, որ մտա­ւո­րա­կան վա­ռա­րա­նը ե­ղաւ ­Վաս­պու­րա­կա­նի ամ­բողջ շրջա­նին։ Ան­կէ դուրս ե­կան այն ե­րի­տա­սարդ ու­սու­ցիչ­նե­րը, որ ցրո­ւած գիւ­ղե­րու մէջ, մէկ կող­մէ հայ մա­նու­կին սոր­վե­ցու­ցին գրել եւ կար­դալ, միւս կող­մէ ալ հայ գիւ­ղա­ցիին մէջ դրին զէն­քի եւ կռո­ւի պաշ­տա­մուն­քը։

«Կր­թու­թիւ­նը պար­տա­ւո­րիչ էր, ա­մէն գեղ ա­ռանց այլ եւ այ­լի ու­նե­նա­լու էր իր սե­փա­կան դպրո­ցը՝ վայ ե­կած էր այն գիւ­ղին, որ կը թե­րա­նար այս պար­տա­կա­նու­թեան մէջ։ Իշ­խա­նը կար. ամ­բողջ քրտու­թիւ­նը ծուն­կի բե­րող ա­նոր հռչա­կո­ւած սար­սա­փը անխ­նայ էր նաեւ հա­յուն հա­մար, երբ ան խօսք չէր հասկ­նար եւ կը փոր­ձէր խո­չըն­դոտ հան­դի­սա­նալ ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժու­մին։
«Իր գրի­չը ե­ղաւ հա­տու ինչ­պէս իր սու­րը, խօս­քը՝ տի­րա­կան եւ հե­ղի­նա­կա­ւոր, ինչ­պէս իր զի­նո­ւո­րա­կան համ­բա­ւը»։

Ար­դէն հա­րիւր տա­րի ան­ցած է ­Վա­նայ Իշ­խա­նի եւ ա­նոր զի­նա­կից­նե­րուն տմար­դի սպա­նու­թե­նէն աս­դին։ ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան 103րդ ­տա­րե­լի­ցի սե­մին ենք ար­դէն։ Եւ երբ նո­րա­հաս մեր սե­րունդ­նե­րով այ­սօր մենք կը խո­նար­հինք յի­շա­տա­կին առ­ջեւ մէ­կու­կէս մի­լիոն մեր նա­հա­տակ­նե­րուն, ան­պայ­ման ա­ռանձ­նա­յա­տուկ յի­շա­տա­կու­թեան կ­՚ար­ժա­նաց­նենք յի­շա­տա­կը ­Վա­նայ Իշ­խա­նի, որ սե­փա­կան զէն­քին ա­պա­ւի­նե­լու ի­մաս­տու­թեամբ ու­ղին հար­թեց ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան եւ նա­հա­տակ հայ ժո­ղո­վուր­դի հրա­շա­զօր յա­րու­թեան։