ՄԻՀՐԱՆ ՔԻՒՐՏՕՂԼԵԱՆ
Պարտադրուած Պատերազմը
Ըսինք արդէն, որ Մ. Կորպաչով, հակառակ իր ձեռնարկած բարեկարգութեան ճիգերուն, չկրցաւ արդարութեամբ դիմագրաւել Արցախի խնդիրը եւ անիկա ներկայացուց իբրեւ ընկերային չլուծուած հարց եւ խոստացաւ 400 միլիոն ռուբլի յատկացնել շրջանին: Իր այս փորձին ձախողութենէն ետք ուզեց վարկաբեկել շարժումը` անիկա ներկայացնելով ծայրայեղականներու գործ եւ բանտարկել տուաւ շարժումին ղեկավարները, ինչ որ աւելիով թափ տուաւ պայքարին եւ անզիջող դարձուց հայութիւնը: Կորպաչովի միջոցառումները հիմնովին կը հակասէին իր իսկ ձեռնարկած բարեկարգութեանց ոգիին, որուն համար ալ շատ սուղ գին վճարեց ան. իշխանութենէն իր անկումը եւ Խ. Միութեան արագ փլուզումը:
Ղարաբաղեան շարժումի ժայթքէն երկու-երեք օր ետք, 20 փետր. 1988-ին Արցախի ինքնավար մարզի խորհրդարանը որոշում տուաւ Հայաստանին վերամիաւորուելու մասին:
Այս որոշումին Ազրպէյճան պատասխանեց Սումկայիթի, Պաքուի, Կիրովապատի եւ Մինկեչաուրի անմեղ հայ բնակիչներու սպանութիւններով: Սարսափի այդ օրերուն Ազրպէյճանի մէջ ապրող շուրջ 500.000 հայեր իրենց տունն ու տեղը ձգելով գաղթական դարձած` խուճապահար փախան Հայաստան: Ասոնց վրայ աւելցնելով ահաւոր երկրաշարժէն անտուն-անտէր մնացած մարդոց բազմութիւնը եւ երկրի մէկ մասին կիսաւեր վիճակը` կարելի է պատկերացնել այն կացութիւնը, որուն մէջ կը գտնուէր Հայաստան: Բայց Մոսկուան մտահոգուած էր Արցախի կայացուցած որոշումով, քան` գաղթականութեամբ ու սպանութիւններով: Առաջինը դուռ պիտի բանար ազգային անհակակշռելի հարցերու, մինչ երկրորդ ամօթը կարելի էր ծածկել-թաղել:
Արցախը Հայաստանին վերամիաւորելու որոշումը արգիլելու համար Կորպաչովի վարչակարգը զինուորական օրէնք հաստատեց շրջանին մէջ: Խորհրդային ներքին ապահովութեան զօրքեր գործակցելով ազերիներուն հետ` ամէն տեսակ բռնութեանց ու սպանութիւններու դիմեցին պայքարը խեղդելու եւ Արցախը հայաթափ ընելու համար: Հայկական աւելի քան 24 գիւղեր քանդուեցան եւ պայքարողներ գնդակահարուեցան: Վրայ հասաւ Մոսկուայի մէջ յեղաշրջման փորձ մը, որ յանգեցուց Կորպաչովին պարտադրուած հրաժարման` Ելցինի կողմէ, 25 դեկտ. 1991-ին: Այդ հրաժարումով Խորհրդային Միութիւնը կը կազմաքանդուէր:
Ստեղծուած նոր կացութեան մէջ եւ համոզուած, որ հայութիւնը ուժաքամ է այլեւս, Ազրպէյճան պահանջեց ռուսերէն, որ իրենց զօրքերը հեռացնեն երկրէն: Ան կարծեց, որ ռուսական բանակէն ձեռք ձգած ու Թուրքիայէն ստացած զէնքերով միանգամընդմիշտ պիտի լուծէ հարցը` հայութենէն պարպելով ամբողջ շրջանը:
Բայց ան չարաչար սխալեցաւ իր հաշիւներուն մէջ:
Ազրպէյճան օժտուած էր ծանր ու արդիական զինատեսակներով եւ ունէր մեծաթիւ բանակ: Իսկ հայութեան կողմը` ինքնապաշտպանութեան համար լեռներու վրայ գոյաւորուած ֆետայական խումբեր: Արձանագրենք նաեւ, որ դէպի Արցախ առաջին զէնքերն ու դրամական օգնութիւնը սփիւռքէն հասան` շնորհիւ ՀՅ Դաշնակցութեան:
Մինչ այդ հասունցած էր Արցախի համար անկախութիւն հռչակելու գաղափարը, քանի որ Հայաստանին վերամիանալու որոշումը ոչ միայն ընդունելութիւն չէր գտած միջազգային ընտանիքին կողմէ, այլ ընդհակառակը, Հայաստան կը մեղադրուէր Ազրպէյճանէն հողատարածք յափշտակելու յանցանքով:
Խ. Միութենէն Ազրպէյճանի անկախացումը լաւ առիթ էր Արցախին համար, որ ինքն ալ յայտարարէ իր անկախութիւնը` ազգերու ինքնորոշման միջազգային իրաւունքի հիման վրայ: Առ այս, 10 դեկտ. 1991-ին տեղի ունեցաւ հանրաքուէ, որուն յաջորդեցին խորհրդարանական ընտրութիւններ, որով եւ փաստացի իրողութիւն դարձաւ Արցախի Հանրապետութիւնը, որ կարճ ժամանակի մէջ ստեղծեց պետական կառոյցներ եւ կազմակերպեց ուժեղ բանակ:
Ժողովրդավարական օրինաւոր միջոցներով արդարութիւնը վերականգնելու Արցախի ժողովուրդի կամքին Ազրպէյճան կը պատասխանէր պատերազմական գործողութիւններով եւ անխնայ ռմբակոծութիւններով:
Մեզի պարտադրուած պատերազմի ճակատներուն վրայ, սակայն, Արցախի բանակը իր շարունակական յառաջընթացին նորանոր յաղթանակներ ապահովելով` 1994 մայիսին կը պարտադրէր ազերիին, որ հրաժարի զէնքի լուծումէն եւ ընտրէ բանակցութեանց խաղաղ ճանապարհը:
Արցախի յաղթական բանակին յառաջխաղացքը կասեցնելու համար Ազրպէյճան դիմեց ՄԱԿ-ին ու մեծ պետութեանց` խնդրելով անոնցմէ միջամտութիւն, որպէսզի զինադադար հաստատուի: Մինչեւ այսօր ճակատները զինադադարի կարգավիճակի մէջ ըլլալով հանդերձ ու հակառակ ատոր, գրեթէ ամէնօրեայ սադրանքներով, նոյնիսկ պատերազմական ահռելի գործողութիւններով, ինչպէս ապրիլեան քառօրեան էր, ազերիները կը խախտեն զինադադարը, ինչ որ կը փաստէ իրենց անզօր ջղաձգութիւնը: Արցախն է, որ միակողմանի կը յարգէ զինադադարի իր ստորագրութիւնը, ինչ որ սակայն, եւ դժբախտաբար, չի գնահատուիր զինադադարը հովանաւորողներէն եւ բանակցութիւնը վարող միջնորդ կողմերէն:
(Շար. 4)
