Մարաշէն Մինչեւ Եգիպտոս Ու Այսօր Արդէն` Երեւան. Կեանք Փրկած Վերարկուի Մը Պատմութիւնը
Եգիպտահայ Երուանդ Գանիմեան Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկին յանձնեց իր հօր վերարկուն: Հայրը` Էֆլաթոն Գանիմեանը, այս վերարկուն կրած է Մարաշէն մինչեւ Եգիպտոս գաղթի ճանապարհին:
Էֆլաթոն Գանիմեան բազմանդամ ընտանիքի մը Յովհաննէս Գանիմեանի եւ Մարիամ Չալէեանի եօթներորդ զաւակն էր, ծնած էր Մարաշ, 16 օգոստոս 1900-ին:
Ինչպէս կը յայտնեն թանգարան-հիմնարկէն, 1920-ի սկիզբը, երբ ֆրանսական զօրքերը կը հեռանային Մարաշէն, Էֆլաթոն Գանիմեանը գաղտնի միանալով անոնց` հեռացած է հայրենի քաղաքէն: Ցուրտ եղանակային պայմաններուն դիմակայելու համար Մարիամ` Էֆլաթոնի մայրը, իրենց տան գորգը վերաձեւած է վերարկուի եւ տուած` որդիին: Ֆրանսական զօրքերուն հեռանալէն ետք քեմալականները կը մտնեն Մարաշ, հայերը կը դիմեն ինքնապաշտպանութեան եւ շուրջ 20 օր կենաց ու մահուան կռիւ կը մղեն: Երիտասարդ Էֆլաթոն փրկուեցաւ վերահաս մահէն` նախապէս փախուստի դիմելով:
Էֆլաթոն Գանիմեանը Եգիպտոս գաղթելէ ետք կ’ամուսնանայ Ազնիւ Օրջանեանին հետ եւ անոնք կ’ունենան հինգ երեխայ: Էֆլաթոն Գանիմեանը մահացած է 1985-ին:
Մարաշը (Գերմանիկ) կը գտնուի լեռնային Կիլիկիոյ մէջ, Ատանայէն մօտ 60 քմ հիւսիս, Տաւրոսի լանջերուն, Սէյհան կամ Ճիհուն գետի արեւելեան հովիտին մէջ, այժմեան Թուրքիոյ մէջ:
Մարաշ անունը յայտնի է հին ժամանակներէն: Ան Կիլիկիոյ հայաշատ ու հարուստ քաղաքներէն էր: Դեռեւս խաչակրաց արշաւանքներու շրջանին (11-13 դարեր) Մարաշի եւ անոր շրջակայքի հայերը բնակչութեան գերակշռող տարրն էին: 16-րդ դարուն Մարաշը անցած է Օսմանեան Թուրքիոյ տիրապետութեան տակ:
Ժամանակակից Մարաշը հիմնադրուած է 17-րդ դարուն: Հայոց ցեղասպանութենէն առաջ Մարաշը ունէր շուրջ 40,000 հայ բնակիչներ, որոնք հիմնականին մէջ կը զբաղէին առեւտուրով, արհեստներով, երկրագործութեամբ:
1918-ին, Մուտրոսի զինադադարէն ետք, երբ թրքական զօրքերը դուրս բերուեցան Կիլիկիայէն, շուրջ 25.000 մարաշցիներ, որոնք 1915-ին քաղաքէն տարագրուած ու հրաշքով ողջ մնացած էին, վերադարձան իրենց հայրենի քաղաք:
Օգտուելով դաշնակիցներու միջեւ առաջ եկած հակասութիւններէն` օսմանեան Թուրքիոյ արեւելեան կողմը, Մուսթաֆա Քեմալի գլխաւորութեամբ, հետզհետէ թափ առնող ազգայնական շարժումը սկսաւ նպատակաուղղուած բռնութիւններ կիրարկել հայ բնակչութեան դէմ` փորձելով կանխել անոնց վերադարձը:
21 յունուար 1920-ին քեմալական զօրքերը յանկարծակի յարձակումով զգալի կորուստներ կը պատճառեն քաղաքին մէջ ամրացած ֆրանսական կայազօրին: 1920-ին քեմալականները յաջողեցան պայմանաւորուիլ ֆրանսացիներուն հետ, որոնք իրենց զօրքերը դուրս հանեցին Կիլիկիայէն: Ֆրանսական հրամանատարութեան անորոշ դիրքորոշումը կը ստիպէ հայ բնակչութեան, խիստ անհաւասար պայմաններու մէջ, դիմել ինքնապաշտպանութեան: Ինքնապաշտպանական փոքրաթիւ ուժերը, այլեւս անկարող ըլլալով դիմակայել թրքական գերակշիռ ուժերուն, ստիպուած կ’ըլլան յանձնուելու թուրքերուն:
Շուրջ 20 օր տեւած գոյամարտը հայ ժողովուրդի պայքարելու վճռակամութեան ապացոյցն էր:
Փրկուած մարաշցիներու պատառիկները ապաստան գտան Սուրիոյ, Լիբանանի, Կիպրոսի, Եւրոպայի, Պաղեստինի, Եգիպտոսի, Հարաւային Ամերիկայի եւ Միացեալ Նահանգներու մէջ:
Մարաշցիները իրենց հայրենակիցներուն նիւթական ու բարոյական օժանդակութիւն ցոյց տալու համար 1924-ին կը հիմնեն Մարաշի հայրենակցական միութիւնը:
Երեւանի արեւելեան կողմը հիմնադրուած աւանը, ուր բնակութիւն հաստատած են ներգաղթած մարաշցիները, ի պատիւ Մարաշի` անուանուած է Նոր Մարաշ:
