Ազգային Մշակոյթը Իբրեւ Լինելութեան Գրաւական*

ԴՈԿՏ. ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ-ՀԵՐԿԵԼԵԱՆ

Եկէք` զիրար չխաբենք, փորձենք պահ մը իրատես ըլլալ եւ ընդունինք, որ ազգային մեր իրաւունքներուն տիրանալու համար մենք տակաւին խնդրողի դերի մէջ ենք: Իսկ խնդրողի դերէն դուրս գալու համար, նախ եւ առաջ, միջազգայնօրէն մրցունակ ՈՒԺ-ի պէտք ունինք: Փաստօրէն տակաւին մենք միջազգայնօրէն մրցունակ չենք ո՛չ զինուորապէս, ո՛չ աշխարագրական դիրքով եւ ոչ ալ տնտեսապէս` մեր երկրի ընդերքի հարստութեամբ: Սակայն հնարաւորութիւն ունինք մրցունակ ըլլալու մեր մշակոյթով` բառին ամենալայն ըմբռնումով ու հասկացողութեամբ: Եթէ կարողանանք քաղաքականացնել ու տնտեսականացնել մեր մշակոյթը, ապա կրնանք նաեւ ուժի վերածել զայն ու ի սպաս դնել հայրենաշինութեան: Այս պարագային, երբ ՄՇԱԿՈՅԹ կ՛ըսենք, կը հասկնանք ազգային ստեղծագործ միտքի արգասիքը` իր ընդհանուրին մէջ:

Պատմութիւնը գիտե՛նք, գիտենք նաեւ, որ վաղնջական ժամանակներէն` հազարամեակներու ընթացքին տեղի ունեցած է հայ ստեղծագործ միտքի արտահոսք հայրենիքէն դէպի դուրս: Վերջին երեք տասնամեակներուն (յատկապէս` սկզբնական շրջանին) այս երեւոյթը հասաւ մտահոգիչ չափերու: Բարեբախտաբար  այս ուղղութեամբ գոյութիւն ունեցած է եւ ունի նաեւ ներհոսք: Այսօր, շնորհիւ սփիւռքի եւ յարակից այլ նախարարութիւններու, հայ ստեղծագործ մտքի արտահոսքի գործընթացը որոշ չափով դանդաղած կը թուի ըլլալ, որուն զուգահեռ, որոշ չափով ներհոսքի գործընթացը որոշ  աշխուժացած: Սակայն տրուած ըլլալով, որ աշխարհի տարածքին ցրուած հայ ստեղծագործ միտքը չափազանց շատ աւելին է, քան այն, որ այսօր կը ծառայէ հայրենիքին, հարկաւոր է յատուկ (ներսէն թէ դուրսէն) կազմակերպուած աշխատանք տանիլ այս ուղղութեամբ, որպէսզի սփիւռքահայ ստեղծագործ մտքի նեկայացուցիչները հնարաւորութիւն ունենան իրենց կարողականութիւնը առաւելագոյն չափով ի սպաս դնելու յանուն հայրենիքի զարգացման եւ բարգաւաճման: Նկատի առէք, որ մերօրեայ գերզարգացած արհեստագիտութեան ժամանակաշրջանին բարձրորակ մշակոյթով պայմանաւորուած մարդուժի որակը շատ աւելի կենսական նշանակութիւն ունի, քան` քանակը: Հինէն ի վեր, ի սկզբանէ մենք գրաւը դրած ենք աւելի շատ որակի վրայ, քան` քանակի: Փաստօրէն ամբողջ պատմութեան ընթացքին մեր ազգային ինքնուրոյն ու բարձրորակ մշակոյթն է, որ ապահոված է մեր ազգային վարկն ու գոյատեւումը:

Ի վերջոյ ԱԶԳԸ ՄՇԱԿՈՅԹ Է:

Գործնական գետնի վրայ մեր հիմնական ԲԱՑԹՈՂՈՒՄԸ հետեւեալն է: Մենք բոլորս ալ կը խօսինք ու կը գրենք Ի՞ՆՉ ԸՆԵԼՈՒ մասին շատ աւելի, քան` ԻՆՉՊԷ՞Ս ԳՈՐԾԵԼՈՒ: Ահաւասիկ ա՛յս է հիմնական հարցը: Այո՛, Խնդիրը ԻՆՉՊԷ՞Ս-ին մէջն է: Թէեւ միշտ չէ, որ ԻՆՉՊԷ՞Ս-ին իրագործումը կախեալ է մեզմէ, այնուամենայնիւ անլոյծ համարուող խնդիրներէն ու նոյիսկ գիւտերէն շատեր իրագործուած են ճգնաժամային կացութիւններու ստիպողութեան տակ` գերագոյն ճիգերու շնորհիւ:

Այո՛, այսօր մեզմէ ակնկալուածը Գերագոյն ճիգն է, անկարելին կարելի դարձնելու «արկածախնդրութիւն»-ը, որովհետեւ մենք (յատկապէս սփիւռքահայերս) ճգնաժամի մէջ ենք եւ կը գտնուինք ԸԼԼԱԼ ՉԸԼԼԱԼՈՒ անմիջական սպառնալիքի տակ: Այսօր սփիւռքի մէջ տակաւին կը գոյատեւենք, այո՛, բայց յստակ չէ մեզի, թէ մինչեւ ե՞րբ: Վտանգուած է արեւմտահայերէնը, վտանգուած է հայ դպրոցը, վտանգուած է Հայ եկեղեցին, վտանգուած է հայ ընտանիքը` իր սրբութիւններով ու աւանդութիւններով հանդերձ, փոխուած են ազգային բարոյականութեան չափանիշները եւ ազգային պատկանելիութեան հարցը օր ըստ օրէ աւելի ու աւելի՛ լուսանցք կը մղուի: Իսկ  ամէնէն մտահոգիչը` մեր ինքնութիւնը  սկսած է շեղիլ իր հունէն եւ ազգային արմատներէն: Թէեւ ահազանգ հնչեցնելու սեմին կը գտնուինք, անուամենայնիւ, խուճապի մատնուելու հարկ չկայ: Ինչպէս հազարամեակներու ընթացքին, այսօր եւս մեր գոյատեւումը պայմանաւորուած է ինքնուրոյն ու բարձորակ ազգային մշակոյթով: Այո՛, հարկաւոր է ամէն գնով շրջանցել յարանուանական, քաղաքական, հատուածական եւ նոյնիսկ անձնական բոլոր տեսակի տարակարծութիւններն ու անհամաձայնութիւնները, համախմբուիլ հայրենիքի շուրջ եւ զարկ տալ մշակոյթին: Թէ ինչպէ՞ս: Այդ մէկը հնարաւոր է իրագործել մասնագէտներու միջոցով միայն ու մշակել մեր ժամանակներու համապատասխան ազգային մշակութային նոր քաղաքականութիւն:

Այսօր թէեւ մեր արուեստի տեսակներէն ու ազգային աւանդութիւններէն շատեր համաշխարհայնացման յորձանուտի ճնշման տակ աղաւաղուած ու վտանգուած կը թուին ըլլալ, սակայն մշակութային գրեթէ մեր բոլոր բնագաւառները քիչ թէ շատ զարգացման ու բարգաւաճման ընթացքի մէջ կը գտնուին հայրենիքի մէջ ու յաճախ կ՛արժանանան նաեւ միջազգային ուշադրութեան ու գնահատման: Յատկապէս` երաժշտութեան, շարժապատկերի եւ կամ կերպարուեստի բնագաւառները:

Այսօր իւրաքանչիւր ազգ-պետութիւն (նոյնիսկ` մեզմէ մշակութապէս շատ աւելի տկար ժողովուրդներ) ոգի ի բռին կ՛աշխատին իրենց ազգային մշակոյթը ծանուցել, միջազգայնացնել եւ առաջ մղել: Ոմանք ոչ միայն մեծ փորձ եւ նուաճում կուտակած են այս ուղղութեամբ, այլ նաեւ յաջողած են փոքր ազգերու բարձրորակ մշակոյթը կամ մշակութային որոշ երակներ իւրացնել ու ներկայացնել իբրեւ իրենցը: Անոնք գիտեն, որ մշակութային հզօրութիւնը ոչ միայն կը բարձրացնէ ազգի որակն ու վարկը յաչս օտարներուն, այլեւ իրեն հետ կը բերէ նաեւ տնտեսական բարգաւաճում ու քաղաքական հեղինակութիւն:

Թուենք կարգ մը տուալներ` ցոյց տալու համար, թէ ինչպիսի՛ ազդակներ կը պակսին մեր մշակոյթին.

ա.- Մինչեւ հիմա սփիւռքի ամբողջ տարածքին ոչ մէկ ժամանակակից արուեստի թանգարան ունինք: Նոյնիսկ ներկայանալի «վիրթուալ» (vertual)  թանգարան մը չունինք: Տարբեր ազգեր ունին, յաճախ` մէկէ աւելի: Իսկ այն ժամանակակից արուեստի թանգարանը, որ գոյութիւն ունի Երեւանի մէջ, բնաւ չի համապատասխաներ մեր կերպարուեստի ո՛չ որակին եւ ո՛չ ալ միջազգային չափանիշներու: Հոս հարկաւոր է, սակայն, գոհունակութեամբ արձանագրել, որ հայրենիքի մէջ կը գործեն տարբեր տեսակի բազմաթիւ թանգարաններ, որոնցմէ ոմանք իրենց տեսակին մէջ մրցունակ են միջազգայնօրէն (ինչպէս` Թումանեանի տուն-թանգարանը): Սփիւռքի պարագային կան շարք մը հայ միջնադարեան հոգեւոր արուեստին նուիրուած թանգարաններ (Վենետիկ, Երուսաղէմ, Անթիլիաս, Զմմառ, Սպահան…), որոնցմէ իւրաքանչիւրը իր ունեցած հաւաքածոյի գեղարուեստական կշիռին համապատասխան հայ ազգային մշակոյթը կը ներկայացնէ օտարներուն:

բ.- Հայ առաքելական եկեղեցին իր գոյութեան աւելի քան տասնեօթը դարերու ընթացքին հեթանոսական մեր մշակոյթը զարգացուց ու կատարելագործելով` տուաւ մեզի ազգային  ինքնատիպ մշակոյթ: Մեր ինքնութեան մասին երբ խօսք կը բացուի, ամէնէն առաջ հպարտութեամբ կը մատնանշենք հայ միջնադարեան հոգեւոր արուեստները: Այսօր, սակայն, մենք ժամանակակից հոգեւոր մշակոյթ գրեթէ չունինք: Եւ ոչ միայն չունինք, այլ ունենալու խնդիրն ալ գոյութիւն չունի: Եւ զարմանալիօրէն շատեր կը զարմանան, թէ ինչո՛ւ մեր երիտասարդութեան մեծամասնութիւնը անտարբեր է եւ հեռու կը մնայ հաւատքէ ու եկեղեցի չի յաճախեր:

գ.- Մեր ազգային մշակոյթի ամէնէն ինքնուրոյն երակը խաչքարային արուեստն է: Մինչեւ հիմա ո՛չ յատուկ խաչքարային արուեստի թանգարան ունինք եւ ո՛չ ալ անոր հարստութեան, որակին ու բովանդակութեան համապատասխան ուսումնասիրութեան կեդրոն: Դժբախտաբար հայ խաչքարային արուեստի նմուշներէն շատեր վտանգուած են, նոյնիսկ` ներկայ Հայաստանի տարածքին: Իր մէջ պարունակած պատմական ու կենցաղային եւ ահասարակ մշակութային յիշողութեամբ եւ կամ գեղարուեստական բարձր մակարդակով հայ խաչքարային արուեստը չի զիջիր հայ միջնադարեան մանրանկարչութեան: Եթէ կարողանանք կառուցել խաչքարային արուեստի բացօթեայ թանգարան եւ անոր կից գործող գիտահետազօտական կեդրոն, վստահ եղէք, որ Մատենադարանին չափ եւ թերեւս ալ աւելի օտար մասնագէտներ ու զբօսաշրջիկներ պիտի ներգրաւէ դէպի հայրենիք:

դ.- Հինէն ի վեր մշակոյթի զարգացման ու տարածման մէջ կենսական դեր կատարած են ու կը շարունակեն կատարել մեկենասներն ու բարերարները: Մեծարելու եւ գնահատելու համար իրենց մշակութանուէր գործունէութիւնն ու քաջալերելու համար նորերը` հարկաւոր է առանձին թանգարան կառուցել անոնց յիշատակին:

ե.- Հակառակ անոր որ հայ գորգարուեստը տարածուած է ամբողջ աշխարհի մէջ, սակայն մինչեւ օրս մենք գորգարուեստի յատուկ թանգարան չունինք: Ազերիները ունին քանի մը հատ, իսկ թուրքերը` շա՛տ աւելին: Անոնք կը շարունակեն Արեւմուտքը համոզել, որ գորգարուեստի ռահվիրաները իրենք են: Այցելեցէք Ուաշինկթընի Գորգարուեստի թանգարանը, Քոփենհակընի մօտերը գտնուող շէյքսփիրեան Համլեթի պալատ-բերդը (Kronborg Castle) եւ կամ Գահիրէի Արեւելեան արուեստներու թանգարանը եւ պիտի նշմարէք, որ հոն կախուած (կասկած չյարուցող) հայկական գորգերը ներկայացուած են իբրեւ թրքական: Նոյնն է պարագան  ԳէՕԹԱՀԻԱՅԻ յախճապակեայ արուեստին, ինչպէս նաեւ` հայկական կիրառական բոլոր տեսակի արուեստներուն, զորս Արեւմուտքը կը ճանչնայ իբրեւ թրքական: Բարեբախտաբար իրատես եւ օտար մասնագէտներն են, որոնք երբեմն կը բացայայտեն թրքական կարծուած մշակութային որոշ տեսակներու հայկականութիւնը: Գորգի պարագային, եւրոպացի մասնագէտներ (Վոլքմար Կանծհորն, Ուլրիչ Շուրման. Ալ. Ֆոքքըր…) բացայայտեցին եւ ապացուցեցին ազերիական ու թրքական համարուած բազմաթիւ գորգատեսակներու հայկական ծագումն ու բնոյթը:

զ.- Կը պարզուի, որ պատմութեան ընթացքին թուրքերը շատ աւելի իսլամ կոտորած են, քան` քրիստոնեայ: Անոնք իսլամական մշակոյթին շատ աւելի վնաս հասցուցած են, քան` քրիստոնէականին: Այս ուղղութեամբ մենք տակաւին չունինք լուրջ ու գիտական ուսումնասիրութիւններ, որոնց  հիման վրայ կարելի ըլլայ գրել հանրամատչելի գիրքեր (արաբերէն եւ այլ լեզուներով), նկարահանել վաւերագրական ժապաւէններ (թէկուզ նաեւ` գեղարուեստական)  որպէսզի կարողանանք համոզել ու ապացուցել իսլամական աշխարհին, որ թուրքերուն եւ մեր հարցը կրօնական չէ:

է.- Այսօր ոչ մէկ պարբերական ունինք` նուիրուած հայ արուեստին կամ առհասարակ հայ մշակոյթին: Խորհրդային շրջանին ունէինք, նոյնի՛սկ հարիւր տարի առաջ ալ ունէինք (Գարեգին Լեւոնեանի հրատարակած «Գեղարուեստ»-ը Թիֆլիսի մէջ), իսկ այսօր`ոչ:

է.- Խորհրդային ժամանակաշրջանին յատուկ արուեստաբանութեան ամպիոն չունէինք, այսօր ունինք, սակայն մեր մշակոյթի որակին եւ քանակին համապատասխան արուեստաբաններ չունինք տակաւին: Հարկաւոր է յատուկ ուշադրութեան արժանացնել արուեստաբանութեան մասնագիտութիւնը:

ը.- Մեր բոլորիս ուրախութիւնն ու հպարտութիւնն է միաժամանակ «Ոսկէ ծիրան» շարժապատկերի փառատօնի յաջողութիւնն ու ամէնամեայ բարգաւաճումը: «Ոսկէ ծիրան» ունեցող ժողովուրդ մը ինչո՞ւ պիտի չկարենայ ունենալ ատոր համապատասխան կերպարուեստի փառատօն, մանաւանդ որ նախ կերպարուեստը (երաժշտութեան նման) լեզու չունի, եւ ապա հայրենի պատկան մարմիններու ներկայացուցիչներէն շատեր կը կարեւորեն անոր իրագործումը:

Այս շարքը կարելի է երկարել ի հարկին: Իբրեւ օրինակ նեկայացուցինք այնպիսի հարցեր միայն, որոնց լուծումները մեր ուժերէն վեր չենք համարեր: Կը մնայ ճշդել եւ գտնել ԻՆՉՊԷ՞Ս-ը: Այսինքն` այն միջոցները, որոնք գործելու ճիշդ ճանապարհը ցոյց կու տան ու կ՛առաջնորդեն մեզ դէպի յաջողութիւն: Այս բոլորով հանդերձ, պէտք է ընդունինք, որ ԻՆՉՊԷ՞Ս-ը ճշդելն ու որոշելը այնքան ալ դիւրին չէ, ընդհակառակը, այո՛ դժուարագոյնն է: Ատոր համար ալ հարկաւոր է գործի լծել (ըլլա՛յ սփիւռքի, ըլլա՛յ հայրենի) հայ ստեղծագործ միտքի այն յաջողած ու փորձառու մասնագէտները, որոնք ատակ են եւ պատրաստ` օգտակար դառնալու եւ մշակելու ազգային մշակութային գործնական նոր քաղաքականութիւն:

Արդ, իբրեւ հիմք եւ խօսքէն գործի անցնելու իբրեւ առաջին քայլ` կ՛առաջարկենք  յատուկ խորհրդաժողով մը կազմակերպել նուիրուած ԻՆՉՊԷ՞Ս գործելու մասին:

*Հայաստան-Սփիւռք Համահայկական 6-րդ համաժողովին արտասանուած խօսք