Սիմոն Զաւարեան (1866-1913). ­Հայ յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման ԴԱՇՆԱԿՑԱԿԱՆ «Աշ­խար­հիկ Սուրբ»ը

Ն.Պ.

Հոկ­տեմ­բեր 27ի այս օ­րը, 104 տա­րի ա­ռաջ, Պոլ­սոյ մէջ հրա­տա­րա­կո­ւող Հ.Յ.Դ. պաշ­տօ­նա­թերթ «Ա­զա­տա­մարտ»ի խմբագ­րա­տու­նէն հե­տիոտն տուն վե­րա­դառ­նա­լու ա­մէ­նօ­րեայ իր ճամ­բու ըն­թաց­քին, 47 տա­րե­կա­նին սրտէն կա­թո­ւա­ծա­հար ին­կաւ ­Սի­մոն ­Զա­ւա­րեան։

Այդ­պէս յան­կար­ծա­մահ՝ հա­յոց աշ­խար­հէն մարմ­նա­պէս հե­ռա­ցաւ հայ ժո­ղո­վուր­դի ե­զա­կի դէմ­քե­րէն մէ­կը, որ իր կեան­քով ու գոր­ծով, ան­հա­տա­կա­նու­թեամբ ու գա­ղա­փա­րա­կան աշ­խար­հով՝ նո­ւա­ճեց հա­յոց գա­լիք սե­րունդ­նե­րուն ԴԱՇՆԱԿՑԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ներշնչ­ման աղ­բիւր մնա­լու եւ ա­ռաջ­նոր­դող օ­րի­նակ ծա­ռա­յե­լու ան­մա­հու­թիւ­նը։

Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան հիմ­նա­դիր եր­րոր­դու­թեան ա­մէ­նէն խստա­պա­հանջ Յե­ղա­փո­խա­կանն ու ­Կու­սակ­ցա­կա­նը ե­ղաւ Սի­մոն ­Զա­ւա­րեան, որ հայ ազ­գա­յին ո­րա­կով օժ­տեց եւ բա­րո­յա­կան ու գա­ղա­փա­րա­կան բարձ­րու­թեան հաս­ցուց հա­սա­րա­կա­կան կեան­քի այդ այ­լա­պէս հա­տո­ւա­ծա­կան, մաս­նա­տում ա­ռա­ջաց­նող կեր­պար­նե­րը։

Եւ պա­տա­հա­կան չէր, բնա՛ւ, որ իր ժա­մա­նա­կի այդ աս­տի­ճան ­Յե­ղա­փո­խա­կան ու Կու­սակ­ցա­կան՝ խստա­պա­հա՛նջ ­Դաշ­նակ­ցա­կան ­Սի­մոն ­Զա­ւա­րեա­նին ան­ժա­մա­նակ կո­րուս­տը ող­բաց բո­վան­դակ հայ ժո­ղո­վուր­դը եւ զայն ար­ժա­նա­ցուց հա­մազ­գա­յին մե­ծա­շուք յու­ղար­կա­ւո­րու­թեան։ ­Զա­ւա­րեա­նի ան­կեն­դան մար­մի­նը, հա­մազ­գա­յին թա­փօ­րով, ­Պո­լի­սէն մին­չեւ ­Թիֆ­լիս տա­րո­ւե­ցաւ եւ իր յա­ւի­տե­նա­կան հան­գիս­տը գտաւ Խո­ջի­վան­քի գե­րեզ­մա­նա­տան մէջ։

Սի­մոն ­Զա­ւա­րեան իր ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րուն կող­մէ ար­դա­րօ­րէն հռչա­կո­ւե­ցաւ Դաշ­նակ­ցու­թեան ­Խիղ­ճը՝ իր կեն­դա­նու­թեան իսկ։

Չէր կրնար տար­բեր ար­ժե­ւո­րում ստա­նալ ­Զա­ւա­րեա­նով միս ու ոս­կոր կա­պած Խս­տակ­րօն ­Դաշ­նակ­ցա­կա­նը, որ ա­մէ­նէն ա­ռաջ իր կու­սա­կից­նե­րէն ու գա­ղա­փա­րի ըն­կեր­նե­րէն պա­հան­ջեց, ան­սա­կարկ ու ամ­բող­ջա­կան զո­հա­բե­րու­թեան անձ­նա­կան օ­րի­նա­կը տալ՝ ի սպաս հայ ժո­ղո­վուր­դի եւ ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան սրբա­զան պայ­քա­րին։

Սի­մոն ­Զա­ւա­րեա­նով շնչա­ւո­րո­ւե­ցաւ ու ար­մա­տա­ւո­րո­ւե­ցաւ հայ յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման գա­ղա­փա­րա­պաշտ նո­ւի­րեալ­նե­րու կու­սակ­ցու­թեան ա­մէ­նէն վսեմ այն սկզբուն­քը, որ կը պատ­գա­մէ գա­ղա­փա­րա­կան պար­տա­ւո­րու­թեանց խղճա­միտ կա­տար­ման, այլ ոչ թէ կու­սակ­ցա­կա­նի ի­րա­ւունք­նե­րու հե­տապնդ­ման մէջ փնտռել հայ յե­ղա­փո­խա­կա­նի կո­չումն ու ար­ժա­նա­ւո­րու­թեան հիմ­քը։

Հա­յոց բա­նաս­տեղծ­նե­րը ­Զա­ւա­րեա­նի մէջ մե­ծա­րե­ցին ու ան­մա­հա­ցու­ցին ­Հա­յոց Ա­զա­տա­մար­տի «Ըն­կե­րա­յին ­Նա­զով­րե­ցին», ո­րով­հե­տեւ ­Սի­մոն ­Զա­ւա­րեան մին­չեւ վեր­ջին շունչ անվ­հատ պայ­քար մղեց հայ ժո­ղո­վուր­դի ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան կռո­ւի սրբա­զան դաշտն ու գա­ղա­փա­րա­կան «տա­ճար»ը ա­րա­տա­ւո­րող յո­ռի բար­քե­րուն՝ գձուձ ե­սա­սի­րու­թեանց, շա­հախնդ­րու­թեանց եւ մե­ղան­չանք­նե­րուն դէմ։

Իսկ հա­յոց մտա­ւո­րա­կան­ներն ու ազ­գա­յին գոր­ծիչ­նե­րը ­Սի­մոն ­Զա­ւա­րեա­նին մէջ տե­սան ու ար­ժե­ւո­րե­ցին հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման ա­ռաջ­նորդ «Աշ­խար­հիկ Սուրբ»ը, որ հա­ւատք սեր­մա­նեց եւ իր անձ­նո­ւի­րու­թեամբ ու գա­ղա­փա­րա­կան կու­սակ­րօ­նու­թեամբ հա­ւա­տա­ւոր­նե­րու սե­րունդ ստեղ­ծեց հայ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ։ Ներշն­չեց ­Հա­ւատք՝ հայ ժո­ղո­վուր­դի քա­ղա­քակր­թա­կան յա­ռա­ջա­դէմ կո­չու­մին հան­դէպ։ Հա­ւատք՝ ա­զատ ու ան­կախ հայ­րե­նի­քի մէջ ազ­գա­յին ու ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան պե­տա­կա­նու­թիւն կեր­տե­լու հայ ժո­ղո­վուր­դի ար­ժա­նա­ւո­րու­թեան հան­դէպ։ Եւ ­Հա­ւատք, մա­նա­ւա՛նդ, աշ­խար­հիկ սայ­թա­քում­նե­րը յաղ­թա­հա­րե­լու եւ ­Հա­ւա­քա­կան ­Կամք ու Կազ­մա­կերպ Ուժ կո­փե­լու հայ ժո­ղո­վուր­դի հո­գեմ­տա­ւոր նե­րու­ժին հան­դէպ։ Եւ Հա­ւատ­քի ­Սերմ­նա­ցա­նը յա­ջո­ղե­ցաւ իր ա­ռա­քե­լու­թեան մէջ, ո­րով­հե­տեւ բա­ռին խո­րա­գոյն ի­մաս­տով «աշ­խար­հիկ սուրբ»ի կեանք ապ­րե­ցաւ՝ կեն­դա­նի գոր­ծով թոյլ չտա­լով, որ մե­ռեալ խօս­քի ճա­կա­տագ­րին դա­տա­պար­տո­ւին սե­րունդ­նե­րու գե­րա­գոյն զո­հա­բե­րու­թեամբ նո­ւա­ճո­ւած գա­ղա­փա­րա­կան ար­ժէք­նե­րը։
Սի­մոն ­Զա­ւա­րեան ­Հա­յաս­տան Աշ­խար­հի լեռ­նա­յին եւ ան­տա­ռուտ ­Լո­ռիի զա­ւակ էր։ Ծ­նած էր 1866ին, Այ­գե­հատ գիւ­ղը: Ինչ­պէս որ Ս. Վ­րա­ցեան կը վկա­յէ Հ.Յ.Դ. Վաթ­սու­նա­մեա­կին ա­ռի­թով իր խմբագ­րած «­Յու­շա­պա­տում»ին մէջ, Այ­գե­հա­տի բնա­կիչ­նե­րը ընդ­հան­րա­պէս ազ­նո­ւա­կան տոհ­մե­րէ սե­րած էին: Ազ­նո­ւա­կան ծա­գում ու­նէր եւ ­Զա­ւա­րեան ըն­տա­նի­քը: Ո­րո­շա­պէս ­Սի­մոն ­Զա­ւա­րեա­նի նկա­րագ­րին եւ ան­հա­տա­կա­նու­թեան վրայ զգա­լի էր տի­րա­կան դրոշ­մը ազ­նո­ւա­կա­նու­թեան, որ կը դրսե­ւո­րո­ւէր սե­փա­կան ար­ժա­նա­ւո­րու­թեան շեշ­տա­կի գի­տակ­ցու­մով եւ, ան­կէ թե­լադ­րո­ւած, նախ սե­փա­կան ան­ձին նկատ­մամբ խստա­պա­հանջ գտնո­ւե­լու եւ ա­պա այ­լոց խստակ­րօ­նու­թեան մղե­լու նա­խան­ձախնդ­րու­թեամբ։

Տար­րա­կան կրթու­թիւ­նը ստա­ցաւ գիւ­ղին մէջ եւ հա­զիւ 7-8 տա­րե­կան էր, երբ ղրկո­ւե­ցաւ Թիֆ­լիս, ուր նա­խա­պատ­րաս­տա­կան ու­սու­մէ ետք մտաւ պե­տա­կան ­Ռեա­լա­կան դպրո­ցը եւ յա­ջո­ղու­թեամբ ա­ւար­տեց զայն։
Այ­նու­հե­տեւ մեկ­նե­ցաւ ­Մոս­կո­ւա՝ բարձ­րա­գոյն ուս­ման հե­տե­ւե­լու հա­մար։ Ըն­դու­նո­ւե­ցաւ հռչա­կա­ւոր «­Պետ­րով­կա» ­Գիւ­ղատն­տե­սա­կան ­Ճե­մա­րա­նը եւ ա­ւար­տեց 1889ին՝ ա­ռա­ջին կար­գի մրցա­նա­կով: ­Զա­ւա­րեա­նին առ­ջար­կե­ցին մնալ ­Ճե­մա­րան եւ դա­սա­ւան­դել, բայց ­Մոս­կո­ւա­յի մէջ միա­ժա­մա­նակ յե­ղա­փո­խա­կան խմո­րում­նե­րու բո­վէն ան­ցած եւ հայ յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման գա­ղա­փա­րա­կա­նօ­րէն զի­նո­ւո­րագ­րո­ւած Զա­ւա­րեա­նը նա­խընտ­րեց վե­րա­դառ­նալ ­Թիֆ­լիս ու նո­ւի­րո­ւիլ հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի ընդ­լայն­ման եւ կազ­մա­կերպ­ման գոր­ծին։

Մոս­կո­ւա­յի ու­սա­նո­ղա­կան տա­րի­նե­րը ­Զա­ւա­րեա­նի մէջ պար­զա­պէս ամ­րապն­դե­ցին եւ գա­ղա­փա­րա­կա­նօ­րէն հու­նա­ւո­րե­ցին հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պա­քա­րին նո­ւի­րո­ւե­լու վճռա­կա­նու­թիւ­նը։ ­Թիֆ­լի­սի ա­շա­կեր­տա­կան իր օ­րե­րէն իսկ, ­Զա­ւա­րեան աշ­խոյժ մաս­նակ­ցու­թիւն ու­նե­ցած էր ինք­նա­զար­գաց­ման խմբակ­նե­րու կազ­մու­թեան ու հայ­րե­նա­սի­րա­կան գիր­քե­րու եւ մա­մու­լի ըն­թե­ցա­նու­թեամբ գա­ղա­փա­րա­կան միու­թիւն ա­ռա­ջաց­նե­լու փոր­ձե­րուն մէջ։ ­Մոս­կո­ւան լայն հո­րի­զոն բա­ցաւ ե­րի­տա­սար­դա­կան տա­րի­քը նոր թե­ւա­կո­խած ­Զա­ւա­րեա­նի առ­ջեւ, որ ի­րեն հո­գե­հա­րա­զատ գտաւ հա­մա­ռու­սա­կան «­Նա­րոդ­նա­յա ­Վո­լիա» («­Ժո­ղովր­դա­յին ­Կամք») յե­ղա­փո­խա­կան շար­ժու­մը, ո­րուն հա­մակ­րող­ներ էին նաեւ, նոյն­պէս ուս­ման հա­մար ­Մոս­կո­ւա գտնո­ւող, Ք­րիս­տա­փորն ու ­Հայր Աբ­րա­հա­մը, ­Ռոս­տոմն ու ­Մար­տին ­Շաթ­րեա­նը, Ա­ւե­տիս Ա­հա­րո­նեանն ու յե­ղա­փո­խա­շունչ այլ հայ ու­սա­նող­ներ, ո­րոնք եւ շու­տով պի­տի դառ­նա­յին հիմ­նա­դիր կո­րի­զը ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րի ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ստեղ­ծու­մին։

Հե­տե­ւա­բար, ­Թիֆ­լի­սի մէջ, իբ­րեւ գիւ­ղատն­տես պե­տա­կան աշ­խա­տան­քի կո­չո­ւե­լով հան­դերձ՝ ­Զա­ւա­րեան ամ­բող­ջա­պէս նե­տո­ւե­ցաւ հայ յե­ղա­փո­խա­կան խմբակ­նե­րը ի մի բե­րող կազ­մա­կեր­պու­թեան մը ստեղ­ծու­մին՝ յատ­կա­պէս Ք­րիս­տա­փորն ու ­Ռոս­տո­մը ու­նե­նա­լով իբ­րեւ ան­մի­ջա­կան գոր­ծա­կից։ Ա­նոնց միա­ցեալ ջան­քով, 1890ի ա­մա­ռը, գու­մա­րո­ւե­ցաւ ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րի ­Դաշ­նակ­ցու­թեան հիմ­նա­դիր ժո­ղո­վը, ու Զա­ւա­րեան ընտ­րո­ւե­ցաւ Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան ա­ռա­ջին ղե­կա­վար մարմ­նին` Կենտ­րո­նա­կան ­Վար­չու­թեան ան­դամ:

Հիմ­նա­դիր ­Ժո­ղո­վէն յե­տոյ, Հ.Յ.Դ. ­Կենտ­րո­նին ո­րո­շու­մով՝ յե­ղա­փո­խա­կան գոր­ծիչ­նե­րը ցրո­ւե­ցան զա­նա­զան շրջան­ներ՝ նո­րաս­տեղծ կազ­մա­կեր­պու­թեան դրօ­շին տակ հա­մախմ­բե­լու հա­մար ար­դէն գոր­ծող կու­սակ­ցու­թիւն­ներն ու խմբա­ւո­րում­նե­րը: Զա­ւա­րեան, ­Յով­սէփ Ար­ղու­թեա­նի հետ, ան­ցաւ Տ­րա­պի­զոն՝ ազ­գա­յին վար­ժա­րա­նի տնօ­րէ­նի պաշ­տօ­նով: ­Սա­կայն չկրցաւ եր­կար մնալ Տ­րա­պի­զո­նի մէջ, ո­րով­հե­տեւ թրքա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը ձեր­բա­կա­լե­ցին ­Զա­ւա­րեա­նին եւ Ար­ղու­թեա­նին՝ իբ­րեւ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րու։ ­Զա­ւա­րեան դա­տո­ւե­ցաւ եւ դա­տա­վա­րու­թեան ըն­թաց­քին, յան­դուգն պաշտ­պա­նո­ղա­կա­նով մը, խա­րա­զա­նեց ­Սուլ­թա­նի նե­խած վար­չա­ձե­ւը։ Հե­տե­ւան­քը ե­ղաւ չորս տա­րո­ւան բեր­դար­գե­լութեան դա­տավ­ճիռ մը: ­Շու­տով, սա­կայն, ռու­սա­կան դես­պա­նի մի­ջամ­տու­թեամբ, ­Զա­ւա­րեան ու Ար­ղու­թեան յանձ­նո­ւե­ցան Ցա­րա­կան իշ­խա­նու­թեանց, ո­րոնք հայ յե­ղա­փո­խա­կան­նե­րուն աք­սո­րե­ցին Բե­սա­րա­բիա, ուր աք­սո­րո­ւած էր նաեւ Ք­րիս­տա­փոր:

Աք­սո­րէն վե­րա­դառ­նա­լէ ետք, 1892ին, ­Զա­ւար­եան մաս­նակ­ցե­ցաւ Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան ա­ռա­ջին Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վին, որ­մէ ետք՝ Ք­րիս­տա­փո­րի ու ­Ռոս­տո­մի հետ մշա­կեց կու­սակ­ցու­թեան Ծ­րա­գիր-­Կա­նո­նա­գի­րը:
Այ­նու­հե­տեւ, մին­չեւ 1902, ­Զա­ւա­րեան մնաց ­Թիֆ­լիս, իբ­րեւ Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան ­Բիւ­րո­յի ան­դամ ու կու­սակ­ցու­թեան ղե­կա­վար ու­ժե­րէն մէ­կը: 1902ի գար­նան, երբ Ք­րիս­տա­փո­րը «­Փո­թո­րիկ»ի գոր­ծով Ժը­նե­ւէն ան­ցաւ ­Ռու­սաս­տան, զայն փո­խա­րի­նե­լու հա­մար Ժ­ընեւ մեկ­նե­ցաւ ­Զա­ւա­րեան՝ իբ­րեւ «Դ­րօ­շակ»ի խմբագ­րու­թեան ան­դամ, Է. Ակ­նու­նիի եւ Մ. Վա­րան­դեա­նի հետ 1904ին գու­մա­րո­ւած Հ.Յ.Դ. Եր­րորդ Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վին (­Սո­ֆիա­յի մէջ), ո­րո­շո­ւե­ցաւ որ Զա­ւա­րեան իբ­րեւ գոր­ծիչ անց­նի ­Կի­լի­կիա՝ ­Խա­նա­սո­րի ­Վար­դա­նին հետ, տեղ­ւոյն վրայ յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման կազ­մա­կեր­պու­մը ժո­ղովր­դա­յին ու­ժեղ հի­մե­րու վրայ դնե­լու յանձ­նա­րա­րու­թեամբ։

1906ին ­Զա­ւա­րեան վերս­տին ­Թիֆ­լիս էր, ուր նա­խա­գահ ընտ­րո­ւե­ցաւ Էջ­միած­նի մէջ գու­մա­րո­ւած Ազ­գա­յին ­Կենտ­րո­նա­կան ­Ժո­ղո­վին, որ հայ ե­կե­ղե­ցա­պատ­կան կա­լո­ւած­նե­րու վերս­տա­ցու­մէն եւ հայ-թա­թա­րա­կան ընդ­հա­րում­նե­րէն ետք՝ ա­րե­ւե­լա­հա­յու­թեան առ­ջեւ ծա­ռա­ցած ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան հիմ­նախն­դիր­նե­րուն լու­ծում տա­լու կո­չո­ւած կա­րե­ւոր ժո­ղով մը ե­ղաւ։

1908ին, երբ Օս­մա­նեան ­Սահ­մա­նադ­րու­թեան հռչա­կու­մին զու­գա­հեռ ­Կով­կա­սի մէջ ծայր ա­ռին ­Ցա­րա­կան հա­լա­ծանք­նե­րը ­Դաշ­նակ­ցու­թեան դեմ, ­Զա­ւա­րեան ան­ցաւ ­Պո­լիս, ուր գոր­ծեց իբ­րեւ Հ.Յ.­Դաշ­նակ­ցու­թեան ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան դէմ­քը։

1911ի ա­մա­ռը ­Զա­ւա­րեան մաս­նակ­ցե­ցաւ Հ.Յ.Դ. ­Վե­ցե­րորդ Ընդհ.­Ժո­ղո­վին, ­Պո­լիս: Իթ­թի­հա­տի հետ գոր­ծակ­ցու­թեան փոր­ձե­րուն վեր­ջա­կէտ դնող այդ Ընդ­հա­նուր ­Ժո­ղո­վէն յե­տոյ, ­Զա­ւա­րեան շա­րու­նա­կեց մնալ ­Պո­լիս՝ իբ­րեւ ­Բիւ­րո­յի ան­դամ։ Ապ­րե­ցաւ Ե­սա­յեան Վար­ժա­րա­նի ու­սու­ցա­կան պաշ­տօ­նէն ստա­ցած հա­մեստ աշ­խա­տա­վար­ձով՝ դպրո­ցէն դուրս իր ամ­բողջ ժա­մա­նակն ու ե­ռան­դը նո­ւի­րե­լով կու­սակ­ցու­թեան եւ հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծու­նէու­թեան: Այդ շրջա­նին էր, որ ­Պատ­րիար­քա­րա­նի ո­րո­շու­մով՝ ­Զա­ւա­րեան իբ­րեւ հայ­կա­կան վար­ժա­րան­նե­րու ընդ­հա­նուր քննիչ, ղրկո­ւե­ցաւ գա­ւառ­նե­րը, ուր ոչ միայն մօ­տէն ծա­նօ­թա­ցաւ տի­րող կա­ցու­թեան եւ իր նպաս­տը բե­րաւ բա­րեն­պաստ պայ­ման­նե­րու ստեղ­ծու­մին, այ­լեւ՝ նո­րո­վի թափ տո­ւաւ Երկ­րի հա­յու­թեան ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան ինք­նա­կազ­մա­կեր­պու­մին եւ դի­մադ­րա­կան կո­րո­վի ու­ժե­ղա­ցու­մին։
Միա­ժա­մա­նակ՝ ­Զա­ւա­րեան մնա­յուն ներ­կա­յու­թիւն ե­ղաւ «Ա­զա­տա­մարտ»ի է­ջե­րուն, իր ստո­րագ­րած յօ­դո­ւած­նե­րով հու­նա­ւո­րե­լով ինչ­պէս ­Դաշ­նակ­ցու­թեան, նոյն­պէս եւ հայ քա­ղա­քա­կան մտքի ընդ­հա­նուր ուղ­ղու­թիւ­նը ներ­քին-ազ­գա­յին, թէ ար­տա­քին-մի­ջազ­գա­յին խնդիր­նե­րու նկատ­մամբ։

Յատ­կա­պէս այդ շրջա­նի իր գոր­ծու­նէու­թեամբ եւ պաշտ­պա­նած գա­ղա­փար­նե­րով, հայ ազ­գա­յին ի­րա­կա­նու­թեան խո­ցե­լի ծալ­քերն ու յո­ռի բար­քե­րը մեր­կաց­նող եւ խա­րա­զա­նող իր հե­տե­ւո­ղա­կան վար­քագ­ծով, ­Զա­ւա­րեան ար­ժա­նա­ցաւ հա­մազ­գա­յին յար­գան­քի եւ ըն­դու­նե­լու­թեան։

Եւ ամ­բողջ հայ ժո­ղո­վուր­դը խո­րա­պէս ցնցո­ւե­ցաւ, երբ 27 ­Հոկ­տեմ­բեր 1913ին այդ­պէ՛ս՝ յան­կա՛ր­ծա­կի կտրո­ւե­ցաւ կեան­քի թե­լը ­Գա­ղա­փա­րի ­Մեծ Ու­սու­ցի­չին, ­Դաշ­նակ­ցու­թեան Խիղ­ճը մարմ­նա­ւո­րած ­Հա­յոց Ա­զա­տա­մար­տի «Աշ­խար­հիկ ­Սուրբ»ին եւ «Ըն­կե­րա­յին Նա­զով­րե­ցի»ին։