Ռ. Հ.
Նշանաւոր խօսք է:
«Ինձմէ վերջ` ջրհեղեղ»:
Այս խօսքը միայն մեզի չի պատկանիր: Բոլոր ժողովուրդներուն կը պատկանի: Որքա՜ն յաճախակի կերպով լսած եմ նաեւ այս նախադասութեան թրքերէնը, մանաւանդ` ֆրանսերէնը: Ինձմէ վերջ` ջրհեղեղ: Հոգս չէ: Կը բաւէ, որ հիմա չըլլայ, իմ օրերուս` չըլլայ: Ինձմէ վերջ ի՛նչ կ՛ուզէ, թող ըլլայ:
Իբր թէ շատ իմաստուն խօսք մըն է այս, որ սակայն հարիւր տոկոս եսասիրութիւն կ՛արտայայտէ, նաեւ կ՛անդրադառնայ հարցի մը, որ մեզ խորապէս պէտք է տառապեցնէ:
Եսասիրութիւն: Հարիւր տոկոս: Աղէտը աղէտ չէ, եթէ ես պիտի չտեսնեմ, եթէ ինծի վնաս պիտի չպատճառէ: Այսպէս կը մտածէ մարդ: Եւ իրաւացի է: Ի՛նչ եսասիրութիւն: Մարդը ի՞նչ յանցանք ունի, երբ այսպէս կը մտածէ: «Ինձմէ վերջ` ջրհեղեղ» ըսելը չի նշանակեր մաղթել` որ իրմէ վերջ ջրհեղեղ պատահի, չի նշանակեր անէծք տեղացնել գալիք սերունդներուն վրայ: Ասիկա պարզապէս կը նշանակէ մաղթել, որ իր ապրած օրերուն ջրհեղեղ մը չպատահի, կամ տարբեր տեսակէ աղէտ մը չպատահի:
Աղէտալի կացութիւններ կան, որոնց մասին երբ ահազանգ կը հնչեցնեն, կամ` որոնց մասին երբ կը խօսին սեւ կանխատեսութիւններով, կ՛ըսենք անպայման.
– Ես չտեսնեմ:
Իսկապէս: Չտեսնե՛նք այդպիսի սեւ օրեր: Երբ «ես չտեսնեմ» կ՛ըսեմ, կ՛ուզեմ այդ «ես»-ին մէջ տեսնել նաեւ իմ բոլոր սիրելիներս, իմ բոլոր բարեկամներս, նոյնիսկ` ինծի անծանօթ դրացիներ, կամ համայն մարդկութիւնը: Անոնք ալ չտեսնեն, անոնք ալ չապրին այդ աղէտը: Եթէ օր մը աղէտ մը պիտի պատահի, ատիկա թող պատահի ուրիշ ատեն մը, ինծի անծանօթ մարդոց համար, թէեւ ես այդ անծանօթ մարդոց համար ալ չարիք չեմ ցանկար: Բայց այդ «ուրիշ ատեն»-ը զիս չի խոցեր, սիրտս չի ցաւցներ: Կարծես` այդ «ուրիշ ատեն»-ը իրականութեան մէջ գոյութիւն չունեցող ատեն մըն է: Կրնանք անոր մասին խօսիլ առանց ձեռնոցի, առանց աջը-ձախը մտածելու:
Բայց ամէն անգամ որ ես կը լսեմ սա թախծոտ «Ինձմէ վերջ` ջրհեղեղ» նախադասութիւնը, միտքս կը բաժնուի երկու մասերու: Առաջին մասը կը մտածէ «ինձմէ առաջ»-ին մասին, երկրորդը կը մտածէ «ինձմէ վերջ»-ին մասին:
Եկէք` յոգնակիի վերածենք սա երկու մտածողութիւնները:
Մեզմէ առաջ:
Մեզմէ վերջ:
Աստուա՛ծ իմ, եթէ կեանքի խորհուրդներուն կը նայինք, երբեմն, երբեմն եթէ այդ խորհուրդներուն նայելով` կը թաղուինք վերլուծական կամ փիլիսոփայական մտածումներու մէջ, այն ատեն որքան յաճախակի մտածումներու մէջ, այն ատեն որքան յաճախակի կերպով պէտք է գործածենք սա` «մեզմէ վերջ» ասութիւնը: Մեզմէ վերջ կեանքը պիտի շարունակուի: Մեզմէ վերջ մարդիկ պիտի ապրին: Մեզմէ վերջ նորանոր սերունդներ նոր կեանքի պիտի սկսին, մեզմէ վերջ Մայր Բնութիւնը դարձեալ պիտի հմայէ մարդիկը, մարդիկ պիտի նային ծառերուն, ամպերուն, ծովուն, ծաղիկներուն ու պիտի ըսեն, թէ ապրիլը որքա՛ն լաւ բան է: «Մեզմէ վերջ»-ը շատ տխուր բան մը ունի իր մէջ, բայց վարժուած ենք այդ տխրութեան: Որքան ալ մեր սիրտը ցաւի այն մտածումով, թէ մեզմէ վերջ ալ կեանքը պիտի շարունակուի ու մենք պիտի չտեսնենք, ասիկա տանելի տառապանք մըն է: Ապագայէ զրկուելու այս զգայնութիւնը արդէն այն մեծագոյն ողբերգութիւնն է, որ առաջին վայրկեանէն խմորուած է մեր գոյութեան հետ: Մեր գոյութեան շաղախը կը կազմէ այդ ողբերգութիւնը, ապագայի մասին մեր բոլոր մտածումներուն սեւ պղպեղն է ան` այրող, խայթող, սիրտ ծակող:
Բայց «Մեզմէ վերջ»-ը ունի, կամ պէտք է ունենայ եղբայր մըն ալ, որուն մասին շատ չենք մտածեր: «Մեզմէ առաջ»-ն է այդ: Եթէ կայ «Մեզմէ վերջ» մը, կը մոռնանք, որ կայ նաեւ «Մեզմէ առաջ» մը: Մեզմէ առաջ ալ կեանքը գոյութիւն ունեցած է, անհաշիւ ժամանակէ ի վեր անհաշիւ մարդիկ ապրած են մեզմէ առաջ ալ, մեզմէ առաջ ալ մարդիկ` ով գիտէ, որքան յաճախ ըսած են. «Մեզմէ վերջ` ջրհեղեղ»: Իրենց այդ «Մեզմէ վերջ»-ը մենք էինք:
Աստուա՛ծ իմ, դուք կը հաւատա՞ք, որ մեզմէ առաջ այսպիսի կեանք մը գոյութիւն ունեցած է, այս երկրագունդին վրայ: Դուք կը հաւատա՞ք: Ես ո՛ւր որ է, պիտի չհաւատամ: Ի՞նչ: Այս երկրագունդը գոյութիւն ունէր միլիոնաւոր տարիներէ ի վե՞ր: Ի՞նչ: Հազար տարի առաջ մարդի՞կ կ՛ապրէին երկրագունդին վրայ: Դուք կը հաւատա՞ք, որ իրաւ են այն առարկաները, որոնք թանգարաններու մէջ կը ցուցադրուին` որպէս մեզմէ առաջուան կեանքի վկայութիւններ: Դուք կը հաւատա՞ք այն պատկերներուն, որոնք տպուած են պատմութեան գիրքերու մէջ, կամ կը հաւատա՞ք անցեալի քաղաքական ու ընկերային հեքիաթներուն, որոնց մասին դպրոցը մեզի կը խօսէր մեր պատմութեան ուսուցիչը: Մեզ չէի՞ն խաբեր, մեզմէ առաջ ինչպէ՞ս կրնար գոյութիւն ունեցած ըլլալ կեանքը, եթէ մենք չկայինք: Այո՛, ես կարծես պիտի չհաւատամ, որ մեզմէ առաջ կեանք կար: Կեանքը մեզմով չէ՞ սկսած:
Է՛հ, բոլորս ալ ծննդեան թուական մը ունինք: Մեր կեանքը սկսաւ այդ թուականին: Անկէ առաջը գոյութիւն ունէ՞ր:
