ԵՂԻԱ ԹԱՇՃԵԱՆ
Էրտողանի կառավարութիւնը, ներշնչուած` իր օսմանական արտաքին քաղաքականութենէն, յարմար առիթը գտաւ օգտագործելու Սուրիոյ հիւսիսը բնակող թիւրքմենները` հաւասարակշռելու համար քրտական ազգայնականութիւնը եւ կանխարգիլելու որեւէ քրտական պետութեան ստեղծման ծրագիր:
Ըստ ոչ պաշտօնական տուեալներու, Սուրիոյ հիւսիսը գտնուող Հալէպի, Լաթաքիոյ եւ Իտլիպի գաւառներուն մէջ կը բնակին մօտ 100.000-200.000 թիւրքմեններ: Թրքական աղբիւրներ կը պնդեն, որ անոնց թիւը կը հասնի մօտ 1 միլիոնի: Միջին Արեւելքի թիւրքմենները կապ չունին Կեդրոնական Ասիոյ թիւրքմենիստանցիներուն հետ: Անոնք թուրքեր են, որոնք Օսմանեան կայսրութեան փլուզումէն եւ Թուրքիոյ Հանրապետութեան ստեղծումէն ետք չվերադարձան Թուրքիա, մնացին նախապէս իրենց բնակած հողերուն վրայ եւ Լոզանի դաշնագիրով ստացան քաղաքացիութիւն: Անոնք հաստատուած են Լիբանանի, Սուրիոյ եւ Իրաքի տարբեր շրջաններուն մէջ: Թիւրքմենները Միջին Արեւելքի մէջ հաստատուեցան 19-րդ դարու վերջաւորութեան, երբ 1877-1878 ռուս-թրքական պատերազմին պատճառով մեծ թիւով թրքական ցեղեր գաղթեցին Կովկասէն:
2014-ի Քեսապի դէպքերուն շատ լսեցինք թիւրքմեններու դերակատարութեան եւ դրացի հայ հողատէրերուն ու գիւղացիներուն դէմ անոնց դաւադրութիւններուն մասին: Անոնք առաջնորդեցին իսլամական զինեալները` հսկայ դերակատարութիւն ունենալով Քեսապի գրաւման եւ հայերուն տուները աւերելու ու հրկիզելու մէջ: Այսօր թիւրքմենները ազդու ներկայութիւն ունին Ազեզի եւ Ճարապլոսի մէջ. վերջինս կը կը գտնուի թրքական զօրքերու հսկողութեան տակ` Հալէպի հիւսիսային շրջանը, Թուրքիոյ հետ սահմանին մօտ:
16 յունիս 2016-ին քրտական Ժողովուրդի ազատագրութեան բանակը մտաւ Թել Ապիատ եւ շրջանը մաքրեց ՏԱՀԵՇ-ի ահաբեկիչներէն, բայց Թուրքիան, որ ոչ մէկ շարժում ըրաւ, երբ շրջանի թիւրքմենները ՏԱՀԵՇ-ի տիրապետութեան տակ էին, յանկարծ սկսաւ ռմբակոծել քրտական դիրքերը: Սակայն քիւրտերը չնահանջեցին, եւ Թել Ապիատի միջոցով Քոպանին միացաւ Ճեզիրէին: Ճարապլոսի խնդիրով Թուրքիա արագ շարժեցաւ եւ թուրք կամաւորներու (մեծամասնութիւնը Գորշ գայլերու անդամներ էին) ու թրքական գաղտնի սպասարկութեան միջոցով զինեց թիւրքմենները: Քոպանիի եւ Աֆրինի միջեւ կան մօտ 150 թիւրքմենական գիւղեր: Մայքլ Քնափ, Անժա Ֆլաշ եւ Էրկան Այպոկա իրենց «Ռոժաւայի յեղափոխութիւնը» խորագրեալ գիրքին մէջ կը նշեն, որ Սուրիոյ մէջ թիւրքմենները ունին մօտ 10.000 զինեալներ, որոնց շարքին կան նաեւ թուրքեր, անոնց ամէնէն զօրաւոր ստորաբաժանումը «Սուլթան Մուրատ»-ն է, որ հիմնուած է 2013-ին եւ ներկայիս ունի մօտ 1300 զինեալ, կը գործակցի սալաֆական խմբաւորումներու հետ: Անոր կողքին կան նաեւ «Ալփ Արսլան»-ի, «Սուլթան Մեհմետ»-ի եւ «Սուլթան Սելիմ»-ի անուններով, ինչպէս նաեւ տասնեակ մը թիւրքմենական այլ ջոկատներ, որոնք տարածուած են հիւսիսային Լաթաքիոյ, Հալէպի, Հոմսի եւ Իտլիպի մէջ: 2015-ին այս ջոկատները միացան մէկ հրամանատարութեան տակ, եւ ստեղծուեցաւ Միացեալ թիւրքմենական բանակը (Պիրլեշիք թիւրքմեն օրտուսու)` Ահմետ Արտաւութի գլխաւորութեամբ:
Այս կազմակերպութիւններուն ամէնէն նշանաւոր գործողութիւնը եղաւ 2014-ի Լաթաքիոյ յարձակումը, որուն թիրախներէն մէկը կարճ ժամանակաշրջանի մը համար դարձաւ նաեւ հայկական Քեսապը: Տարի մը ետք Լաթաքիոյ մէջ հիմնուեցաւ «Լեռնային թիւրքմեններու բանակը», որուն հիմնադիր-ղեկավարն է թրքական ազգայնամոլական Գորշ գայլեր կազմակերպութեան անդամ Ալփ Արսլան Չելիք, որուն զօրագունդի անդամներուն թիւը, ըստ իր տուեալներուն, կը հասնի 2000 զինեալի: Սուրիացի թիւրքմեններէն բացի` անոնց մէջ կան թուրքեր, ազրպէյճանցիներ, ուզպեքներ եւ այլ թուրքական ցեղեր, իրենց մէջ հաւասար չափով գերակշռող է թէ՛ թուրանական ազգայնականութիւնը եւ թէ՛ իսլամականութիւնը:
Ներկայիս պայքար կը մղուի քիւրտերուն կողմէ` տիրանալու Ճարապլոսին: Քրտամէտ Ժողովուրդի ինքնապաշտպանութեան բանակի ղեկավարներէն Սիփան Հեմօ «Ռոյթըրզ» լրատու գործակալութեան տրուած իր հարցազրոյցին մէջ վստահեցուց, որ Ճարապլոսի ազատագրութիւնը միայն ժամանակի խնդիր է: Իբրեւ հակազդեցութիւն` թրքական հրասայլեր եւ ստորաբաժանումներ ներխուժեցին դէպի Ազեզ` պաշտպանելու համար թիւրքմենական դիրքերը: Ճարապլոսը թէ՛ քիւրտերուն եւ թէ՛ թուրքերուն համար ունի ռազմավարական դիրք: Թրքական ուժերը նեխուժելով Ճարապլոս վերջ տուին քրտական երազին` միացնելու քրտական երեք շրջանները իրարու (Աֆրին, Քոպանի եւ Ճեզիրէ): Ճարապլոս կը գտնուի Աֆրինի եւ Քոպանիի միջեւ: Քիւրտերուն համար դէպի Աֆրին ճամբայ ունենալը անվտանգութեան եւ գոյատեւման հարց է: Բազմաթիւ ձեռնարկներու ընթացքին, երբ հանդիպած եմ քիւրտ անձերու, ինծի ըսած են, որ Աֆրինին միանալով եւ Սուրիոյ հիւսիսային սահմանը իրենց վերահսկողութեան տակ պահելով` անոնք Թուրքիան կը զրկեն արաբական աշխարհի հետ սահման ունենալէ եւ Աֆրինի միջոցով կրնան յառաջ անցնիլ դէպի Լաթաքիա, այսինքն` Միջերկրականի ծովափ ու առեւտուրի ելք ունենալ Արեւմուտքին հետ: Ճիշդ այս պատճառով ալ, նախքան որ քիւրտերը շարժին դէպի Ժարապլոս, թրքական զօրքերը եւ իրենց սուրիացի եւ թիւրքմեն դաշնակիցները կը պատրաստուին պաշարելու, ապա ներխուժելու Աֆրին` վերջ դնելու քրտական երազներուն:
2016-ին քրտական ջոկատները, տիրանալով Թել Ապիատին, երկու քրտական շրջանները` Ճեզիրէն (Գամիշլիի եւ Հասաքէի նահանգները) եւ Քոպանին միացուցին իրարու: Ըստ երեւոյթին, Ճարապլոսին տիրելը այդքան ալ դիւրին պիտի չըլլայ: Եւ այստեղ է, որ իմ կարծիքովս պիտի գծուի հիւսիսային Սուրիոյ աշխարհաքաղաքական քարտէսը: Բազմաթիւ աղբիւրներ կը նշեն, որ հաւանաբար իրանցիները եւ ռուսերը Թուրքիոյ կանաչ լոյս տան յարձակելու Աֆրինի վրայ, որպէսզի տկարացնեն կամ նոյնիսկ չէզոքացնեն ամերիկեան քաղաքական եւ ռազմական ազդեցութիւնը այդ տարածքին վրայ, որ ներկայացուած է քիւրտերուն միջոցով: Այս օրերուն, երբ Թուրքիա պետական եւ ժողովրդային մակարդակներու վրայ կը տօնէ Մանազկերտի ճակատամարտը, որ պատահեցաւ 1071-ին եւ վերջ գտաւ սելճուքներու յաղթանակով ու բիւզանդացիներուն պարտութեամբ` ճամբայ բանալով Փոքր Ասիոյ թրքացման, քիւրտերը շատ լաւ գիտեն, որ ժամանակին իրենց նախահայրերը հսկայ դերակատարութիւն ունեցան այդ պատերազմին: Ներկայիս Ճարապլոսի ճակատամարտը կրնայ դառնալ մեր ժամանակակից Մանազկերտը, բայց այս անգամ` վերջ դնելով թուրանական-օսմանական երազներուն:
