Կ. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԵԱՆ
Իր «Կեանքի ուղիներով» շարքի երկրորդ հատորին մէջ(1) Սիմոն Վրացեան, այլ բաներու կարգին, կը նկարագրէ «Պսակ» ժողովածուի հրատարակութիւնը:
1910-ի սկիզբները Փեթերսպուրկի դաշնակցական ուսանողութիւնը Եղիշէ Թոփչեանի յիշատակին կը կազմակերպէ գաղտնի սգահանդէս մը` նախագահութեամբ Խաչիկ Կարճիկեանի: Սգահանդէսի աւարտին կը յղացուի գաղափարը` Եղիշէ Թոփչեանի յիշատակին ժողովածու մը հրատարակելու: Կ’ընտրուի խմբագրական մարմին մը, որ կը բաղկանայ հինգ անդամէ` Խաչիկ Կարճիկեան, Համբարձում Տէրտէրեան, Միշա Արզումանեան, Հայկ Թորոսեան եւ Սիմոն Վրացեան: Ժողովածուն պիտի կոչուէր «Պսակ»(2): «Խմբագրական մարմինի պարտականութիւնը պիտի լինէր հաւաքել եւ խմբագրել նիւթերը, ապահովել ծախսը եւ հոգալ ժողովածուի տպագրութեան բոլոր կարիքները»(3):Կարճիկեանն ու Արզումանեանը պիտի զբաղէին դրամ հաւաքելու գործով. Տէրտէրեանն ու Վրացեանը` յօդուած հաւաքելով:
Մեծ թիւով մտաւորականներ կ’ընդառաջեն խմբագրական մարմինի յօդուածագրութեան առաջարկին: Այսպէս, Աւետիս Ահարոնեան Պաքուի բանտէն կ’ուղարկէ երկու գրութիւն, Ռուբէն Զարդարեան`Պոլիսէն` գրական կտոր մը, Վահան Փափազեան` ուսումնասիրութիւն մը Թուրքիոյ ազգային եւ քաղաքական կազմի մասին, եւ ուրիշներ, որոնց գրութիւնները կը ներկայացնենք այս յօդուածով:
Խաչիկ Կարճիկեան եւ Միշա Արզումանեան չեն յաջողիր ապահովել ժողովածուին տպագրական ծախսերը` համալսարանական քննութիւններու եւ այլ զբաղումներու պատճառով: Ամբողջ աշխատանքը գործնականօրէն կը մնայ Սիմոն Վրացեանի վրայ(4): Կարելի է հաստատել, որ «Պսակ» ժողովածուի գլխաւոր խմբագիրը փաստօրէն Սիմոն Վրացեանն է: Իրեն օժանդակած է Համբարձում Տէրտէրեանը:
1910 մայիսի կէսերուն Ս. Վրացեան կը ստիպուի հեռանալ Փեթերսպուրկէն` «ոստիկանութեան ճանկը չընկնելու համար»: Ան իրեն հետ կ’առնէ ժողովածուի նիւթերը եւ իր դասընկերոջ` Միշա Արզումանեանին հետ կը մեկնի Մոսկուա:
Երկուքով կ’երթան Ե. Աւետիքեանի «Էլեքտրաշարժ» տպարանը: Տպարանատէրը հաշուելէ ետք ժողովածուի թերթերը, կու տայ գին մը, որ` «մեր կարողութիւնից վեր գումար էր»: Սակարկութիւնը երկար չի տեւեր սակայն: «Աւետիքեանը յանձն առաւ տպագրութեան սկսել փոքրիկ կանխավճարով: Մնացեալ գումարը պիտի վճարէինք ժողովածուի լոյս տեսնելուց յետոյ»(5):
Ժողովածուին տպագրութիւնը իր վախճանին չհասած, Սիմոն Վրացեան լուր կը ստանայ անմիջապէս հեռանալ Մոսկուայէն` ցարական կառավարութեան խստութիւններուն պատճառով: «Առանց սրբագրութիւնները լրացնելու, հաւաքեցի` ինչ որ ունէի եւ ճանապարհ ընկայ ուղիղ դէպի Ռոստով-Նախիջեւան` մի քանի օր ծնողներիս հետ անցընելու համար եւ այնտեղ որոշելու անելիքս»(6): Հազիւ մէկ օր կը մնայ իր ծնողներուն հետ, երբ կը ստիպուի երթալ Խրիմ, ուրկէ` Պաթում, ապա`Պոլիս եւ վերջապէս` Կարին: Ժողովածուի վերջին մասի սրբագրութիւնը կը մնայ Միշա Արզումանեանին վրայ:
Կարին գտնուած ժամանակամիջոցին Սիմոն Վրացեան «Պսակ» ժողովածուի «մամուլի տակից լոյս տեսած առաջին թիւը կը ստանայ տպարանատէր Աւետիքեանի նամակին հետ միասին»(7): Տպարանատէրը կը յայտնէր, որ ժողովածուի տպագրութիւնը պատրաստ է: Տպուած է 3000 օրինակ եւ հրապարակ պիտի հանուի գրաքննիչէն արտօնութիւն ստանալէ եւ տպագրութեան ծախսը ստանալէ ետք: Գրաքննիչը` Գալուստ Կարպովիչ Չարըխեան, որ Վրացեանի յաճախած Թեմականի նախկին տեսուչն էր, եւ` «պետական խորհրդական եւ ասպետ», կ’արգիլէ ժողովածուին ցրւումը: Այդպէս է, որ Մոսկուայի ոստիկանական վարչութիւնը կը գրաւէ 2999 հատորները եւ կ’այրէ: Կը մնայ միայն մէկ օրինակ, որ, ինչպէս յայտնեցինք, Սիմոն Վրացեանին հասած էր Կարին, ուր եւ կազմել տուած էր զայն:
«Պսակ»-ի միակ օրինակը կ’ապրի ոդիսական մը եւս: «Կեանքի ուղիներով»-ը չի յիշատակեր այս պարագան: Ս. Վրացեան «Ճեմարանի թանգարանին» խորագրեալ մեքենագրուած էջի մը վրայ տեղեկութիւններ կու տայ «Պսակ» ժողովածուին մասին(8): Այս էջը կցուած է ժողովածուի վերջընթեր կողքին: Ան կը յայտնէ, որ 1914-ին, երբ պիտի վերադառնար Միացեալ Նահանգներէն, իր բոլոր գիրքերը (ներառեալ` «Պսակ»-ը) եւ գոյքերը կը թողու «Հայրենիք»-ի շէնքին մէջ: Գոյքերը, իբրեւ յիշատակ, Ամերիկայի ընկերները իրարու մէջ բաժնած են «եւ ի վերայ պատմուճանի վիճակս արկանէին»(9) կը գրէ Վրացեան իրեն յատուկ սրամտութեամբ: «Պսակ»-ն ալ, այլ գիրքերու հետ, տարած էին «գրասէրները»: «1956 սեպտեմբերին, տոքթ. Ա. Մարգարեան տուեց ինձ «Պսակ»-ը մէկ հատիկը` ամբողջ տիեզերքում»(9):
Այժմ «Պսակ»-ը կը գտնուի Համազգայինի Մելանքթոն եւ Հայկ Արսլանեան Ճեմարանի թանգարանին մէջ:
***
«Պսակ» գրական-գիտական ժողովածուն, 264 էջ, ինչպէս խորագիրը կը թելադրէ, ունի երկու բաժին` գրական եւ գիտական-ուսումնասիրական: Թէեւ ժողովածուի ներքին էջին վրայ գրուած է` «Հրատարակութիւն` Պետերբուրգի մի խումբ ուսանողների», սակայն մէկ էջնոց յիշատակարանին վրայ Սիմոն Վրացեան կը յայտնէ, որ ատիկա հրատարակութիւնն է «Պետերբուրգի ՀՅԴ ուսանողութեան»:
Գրական բաժինին մէջ գրութիւններ ունին Աւետիս Ահարոնեան` «Յոգնութիւն (պարտուածներ սերիայից)», արձակ, Ոնոփրիոս Անոփեան` «Տերեւընկէցի ժամեր», բանաստեղծութիւն, Անոփեան նաեւ թարգմանած է Եան Կասպրովիչի «Իրիկնաժամի երգս» խորագրեալ երկար պոէման, Լէյլի` «***» խորագրեալ բանաստեղծութիւնը. Ռուբէն Զարդարեան` «Բարձունքի փառաբանութիւն» ընդարձակ պոէման, Վ. Արեան (ըստ Սիմոն Վրացեանի, ծածկանունն է Միշա կամ Վարդան Արզումանեանի)` «Մահը» խորագրեալ արձակ գրութիւնը, որ նուիրուած է Եղիշէ Թոփչեանին, Գ. Քեալաշեան ունի հետեւեալ բանաստեղծութիւնը, «կ.շ.-ից», «Բալմոնտից» եւ «* * * ». Մ. Մասուրեան` «Ջրապտոյտը», արձակ, Սիմ. Բաբիեան` «Քո դրան առաջ», բանաստեղծութիւն, Ա. Նալբանդեան` «Աչեր» եւ «* * * » խորագրեալ բանաստեղծութիւնները, Հր. Ֆալեան` «Ողջակէզը» բանաստեղծութիւնը, Միստիկ` «* * * » բանաստեղծութիւնը, վերջապէս` Յովս. Միրզոյեան` «Էքսելսի՛որ» բանաստեղծութիւնը, որ թարգմանուած է անգլերէնէ:
***
«Պսակ»-ի գիտական բաժինը աւելի ընդարձակ է. ընդհանրապէս ուսումնասիրութիւններ են` ազգային, ազգագրական, ընկերային եւ տնտեսական նիւթերու վրայ բաժնուած: Գալիք էջերուն մէջ կը ներկայացնենք այդ գրութիւնները:
Այս բաժինի առաջին գրութեան հեղինակն է Վահ.[ան] Փափազեան, որ ուսումնասիրած է «Ազգերը Թիւրքիայում» նիւթը: Ասիկա ընկերային-քաղաքական թռուցիկ տեսութիւն է Թուրքիոյ մէջ ապրող ազգերու մասին: Հեղինակը իր ուսումնասիրութեան առաջին իսկ տողէն կը հաստատէ, որ` «ազգութիւններու (իմա՛ ազգերու) հարցը Թուրքիայում սկզբից ի վեր Երիտասարդ թուրքերի ամենածանր մտահոգութեան առարկան է եղել»(10): Երիտասարդ թուրք կառավարութիւնը ամէն գնով կը ձգտի խեղդել ազգայնական պայքարը. այդպէս է, որ հրապարակ նետած է «օսմանցիութեան» տարազը: Սակայն զուտ թրքական խորհրդարան ունենալու ջանքերը պատճառ եղան, որ հրահրուի ազգային հարցը: Թուրքիոյ ազգաբնակչութեան գլխաւոր ազգերէն արաբները, քիւրտերը, յոյները եւ պուլկարները իրենք զիրենք օսմանցի չեն նկատեր, այլ կապուած են իրենց ազգին եւ երկրին: Կը մնան հայերը, որ եթէ ուզեն իսկ, աշխարհագրական եւ ազգագրական անկարելիութեան պատճառով չեն կրնար անջատում ցանկալ: Անկախութեան ձգտումներու ծագման եւ զարգացման մէջ, իբրեւ ընդհանուր օրէնք, մեծ դեր կը խաղայ ազգերու միատարր ըլլալը: Երիտասարդ թուրքերը մահմետական գաղթականներ տեղաւորեցին քրիստոնեայ միատարր շրջաններու մէջ այն աստիճան, որ մէկ-երկու տարիէն անոնք կը հեղեղեն եւրոպական եւ ասիական Թուրքիոյ քրիստոնէաբնակ մասերը:
Հեղինակը կը ներկայացնէ կայսրութեան ընկերատնտեսական կացութիւնը, դասակարգերը, շահագործման եւ կեղեքումի ձեւերը: Ինչ կը վերաբերի հայ քաղքենի դասակարգին (ամիրաներէն սկսեալ), ան իր ուժը կեդրոնացուցած է պատրիարքարանին վրայ. անիկա վնասակար կը գտնէ քաղաքական կուսակցութիւններու գոյութիւնը եւ կը պահանջէ, որ անոնք ձուլուին պատրիարքարանին մէջ: Այսօր կղերապահպանողական ոգին կը սաւառնի մա- նաւանդ կեդրոնական վայրերու մէջ(11): Փափազեան կը հաստատէ, որ հայերու եւ պուլկարներու ապագան կը կայանայ գաւառին մէջ, որ ուղղութիւն պիտի տայ կեդրոնին` մտաւորական-հասարակական խնդիրներու մէջ:
Իշխող տարրը ` Իթթիհատ վէ թերաքքը, լարուած ուշադրութեամբ կը հետեւի փոքր ազգերու արտաքին-գաղտնի եւ ներքին-խորհրդարանական գործունէութեան` աշխատելով չէզոքացնել անոնց ազգայնական քայլերը: Արդեօք երիտասարդ թուրքերը պիտի յաջողի՞ն օսմանցիացնել քրիստոնեայ եւ մահմետական ազգերը: Վերջիններուն մէջ կան ոմանք, որոնց մէջ չափազանց զօրաւոր է ազգայնական ոգին` ազգայնամոլութեան հասնելու չափ(12): Արաբները, քիւրտերը եւ ալպանները, թէեւ քաղաքակրթական տեսակէտէ աւելի ցած մակարդակի վրայ կը գտնուին, սակայն անոնք միատարր են, ունին փառաւոր անցեալ: Քրիստոնեայ ազգերը կը ձգտին իրենց գոյութիւնը պահպանել քաղաքակրթական գերազանցութեամբ, ներքին ինքնավարութեամբ եւ տնտեսական նուաճումներով, իսկ մահմետականները` քաղաքական ինքնուրոյնութեան կեդրոնախոյս ձգտումներով: Երիտասարդ թուրքերը պիտի պայքարին երկու թեւի վրայ, մէկ կողմէ քաղաքակրթական, միւս կողմէ` քաղաքացիական: Բոլոր պարագաներուն, պայքարը աւելի եւ աւելի սուր կերպարանք պիտի ստանայ, բան մը, որուն նախօրեակին ենք:
Ն. Ա.13 ուսումնասիրած է «Պարսկաստան»-ը: Ան կը յայտնէ, որ Պարսկաստանի մէջ հինէն ի վեր գոյութիւն ունի չորս դասակարգ` ազնուական, հողագործ, հոգեւորական եւ առեւտրական: Երկու տեսակ ազնուականութիւն կայ ` արիւնի եւ դիպուածի: Արիւնի ազնուականները այլեւայլ ցեղերու գլխաւորներն են, իսկ դիպուածի ազնուականները անոնք են, որոնք ժամանակի ընթացքին գիւղերու եւ ագարակներու տէր դարձած են: Գիւղացին չունի իր սեփական հողը, որ կը պատկանի ազնուականին, հոգեւորականին, դրամատէրին կամ պետութեան: Գիւղացին կը ստանայ չնչին վարձատրութիւն(14):
Շատ զօրաւոր դասակարգ է պարսիկ հոգեւորականութիւնը: Ան ունի հողեր եւ կ’իշխէ ժողովուրդի սիրտին ու միտքին վրայ: Հոգեւորականը միեւնոյն ատեն Պարսկաստանի մտաւորական դասն է. դպրոցները կը գտնուին անոր հակակշիռին տակ:
Առեւտրական դասակարգը բաւական մեծ թիւ կը կազմէ եւ կեդրոնացած է քաղաքներուն մէջ: Անոր ձեռքին կը գտնուի երկրին դրամագլուխը:
Վերոյիշեալ դասակարգերու յարաբերութիւնը ենթարկուած է փոփոխութեան: Ազնուականները, կեանքի նոր պահանջներէն մեկնելով` կարիքը կը զգան հնչուն դրամի. գիւղացին աւելի կը շահագործուի. հոգեւորականին ազդեցութիւնը կը թուլնայ, իսկ առեւտրական դասին մէջ երեւան կու գան ազգային ինքնագիտակցութեան նշաններ: Դասակարգերու յարաբերութեան մէջ ծնունդ կ’առնեն միջնորդներ, իսկ առեւտրական դասակարգը հետզհետէ կը զօրանայ: Հակամարտ դասերու մրցակցութենէն կը ծնի սահմանադրու- թիւն ունենալու հարցը: Պարսկաստանի մէջ չկայ հարկերու արդար եւ համաչափ բաշխում: Իսկ հարկերը մեծաւ մասամբ գանձարան չեն մտներ:
Երկիրը հնարաւորութիւն չունի իր տնտեսական վիճակը բարելաւելու: Ներածումները աւելի շատ են, քան` արտածումները: Դրամական առումով, երկիրը կը քայքայուի եւ կ’ընթանայ դէպի սնանկութիւն:
Ելեւմտական այս թշուառ վիճակին առընթեր, վարչական նոյնքան թշուառ դրութիւն մը գոյութիւն ունի:Պարսկաստանը մինչեւ այսօր եւրոպական իմաստով չէ ճանչցած կառավարութիւն եւ վարչութիւն: Կաշառակեր են կառավարական պաշտօնեաները: Այլ երկիրներու մէջ յեղափոխութիւնները կը նպատակադրեն նորոգել հին կառավարութիւնները, մինչդեռ Պարսկաստանի մէջ ո՛չ կառավարութիւն կայ, ո՛չ օրէնք, ո՛չ գործադիր եւ ո՛չ դատական իշխանութիւն: Եփրեմի(15) ստեղծած նոր խորհրդարանը դարձեալ կազմուած է անկարող մարդոցմէ: Կը պակսի ընդհանուր հայրենիքի եւ համապետական շահերու անկեղծ գիտակցութիւնը, որովհետեւ ամէն մարդ կը հետապնդէ իր անձնական շահերը(16):
Ն. Ա. իր ուսումնասիրութեան վերջին բաժինով կը ներկայացնէ առաջարկներ` երկրի բարելաւման համար: Այդ առաջարկներն են.
Առաջին. ստեղծել զօրաւոր իշխանութիւն, որուն հնազանդին բոլորը, եւ որ, իր կարգին, հնազանդի խորհրդարանին: Իշխանութիւնը պէտք է որ ունենայ հմայք եւ բոլորին մէջ արթնցնէ Իրանի քաղաքացիութեան գաղափարը:
Երկրորդ. Պարսկաստանի մէջ պէտք է ստեղծել զօրաւոր բանակ, որմէ պատկառին բոլոր իրանցիները, եւ որուն մաս կազմեն բոլոր իրանցիները անխտիր: Բանակը պէտք է ենթարկուի իր հրամանատարին եւ այս վերջինը` խորհրդարանին: Աւելի՛ն. բանակը իր իշխանութիւնը պէտք է հաստատէ բոլոր ցեղապետներուն վրայ:
Երրորդ. լաւ բանակ ունենալու համար անհրաժեշտ է ունենալ դրամ: Ասիկա չի կրնար գոյանալ արտաքին փոխառութիւններով, այլ պէտք է գոյանայ ներքին միջոցներով: Պէտք է փոխել երկրին հարկային դրութիւնը եւ կազմակերպել հարկերու գանձումը: Բարեկարգումները պէտք է կատարել աստիճանական կերպով:
Չորրորդ. ապակեդրոնացնել երկրին վարչութիւնը` լայն ինքնավարման հիմքերով: Ասիկա կը նպաստէ, որ արթննան քաղաքական-վարչական քնացած կարողութիւնները, ինչպէս նաեւ խթանուի անոնց կորովը: Այս ձեւով գաւառն ու քաղաքները կարելիութիւն կ’ունենան զարգանալու:
Հինգերորդ. ելեւմտական եւ վարչական բարեկարգութեան պէտք է յաջորդէ ժողովրդական կրթութեան վերակազմութիւնը, այսինքն` դպրոցի աշխարհականացումը:
Վեցերորդ. ստեղծել ընտրովի դատարաններ, որոնք դուրս մնան հոգեւորականներու իրաւասութեան սահմաններէն:
(Շար. 1)
Արտատպուած «Բագին»-էն
