Ապագայի Հեռանկար Հայկական Լինելութիւնը

Մասնաւոր` «Ազդակ»-ին

Գրեց` ՄՈՒՍԱ ՓՐԵՆՍ

Հայ ինքնութեան, հայկական անհատականութեան եւ մեր հետապնդած խնդիրներուն առնչութեամբ իր ներկայացուցած այժմէականութեան համար կ՛արտատպենք «Ազդակ»-ի նախկին խմբագիր Տիգրան Ոսկունիի թարգմանած մէկ գրութիւնը, որ կը պատկանի լիբանանցի անուանի հայասէր եւ իրաւաբան Մուսա Փրենսի գրիչին, տպուած` 19 օգոստոս 1967-ին:

ԽՄԲ.

Պերկսոն կ՛ըսէր արդէն, որ ԿԵԱՆՔԸ ԼԻՆԵԼՈՒԹԻՒՆ Է: Այս կը նշանակէ՞ արդեօք, որ լինելութիւնը շարունակութիւնն է ներկային` անոր այլազան յատկանիշներուն եւ բազմապիսի երեսներուն մէջ: Հայասպանութեան մասին մեր ուսումնասիրութիւնը, ցեղասպանութեան ընդհանուր եւ պատմական շրջագծին մէջ, իբրեւ մէկը մարդկութեան դէմ գործուած ոճիրներուն, նպատակ չունէր երբեք հազարերորդ անգամ կատարելու յուզիչ նկարագրութիւնը հայկական սպանդին, աներեւակայելի` իր վայրագութեան եւ աննկարագրելի` իր ահաւորութեան մէջ: Ընդհակառա՛կն, մեր առարկայականութեան մէջ աշխատեցանք կարելի եղածին չափ հաստատել դրդապատճառներն ու իրողութիւնները, եւ մեր ենթակայութեան մէջ առաջադրել, որքան հնարաւոր է, անխուսափելի հետեւանքները «նահատակ ազգ»-ին արժանի լինելութեան մը: Այդ լինելութիւնը տակաւին ասպարէզ կը կարդայ մարդոց արդարութեան եւ բարձր քաղաքականութեան, երբ անոնք հեռու են ճշմարտութենէն: Ինչ որ արդար է, արդա՛ր է, եւ փորձեցինք համեստօրէն պիտի փորձենք միշտ, այս ազնիւ գաղափարը յարգել մինչեւ ծայրը, աշխարհի մը մէջ, ուր, աւա՜ղ, առաքինութիւնները, կարծէք, աստիճանաբար կ՛անհետանան, եւ ուր բարոյականը հետզհետէ կ՛ընկրկի… Երբեմն հարց կու տանք մենք մեզի, եւ` իրաւամբ, թէ արագաքայլ չե՞նք դիմեր միթէ դէպի ամբողջական անհաւասարակշռութիւն, դէպի խաւարները անցեալ դարերուն, դէպի թանձր մշուշը պատմութեան…

Ի՞նչ կ՛ուզենք ապացուցել: Ի՞նչ պէտք է ապացուցենք: Ի՞նչ է հայկական լինելութիւնը: Ժամանակն է, որ վերջին այս հարցումը տրուի` իբրեւ հետեւանքը առաջին երկուքին, խոստովանելով հանդերձ, թէ այս պարագային, կայ մէկ պատասխան. պատասխանը` առարկայական իրականութեան, պատմական եւ քաղաքական իրականութեան միաժամանակ:

Առանց երբեք շեղելու հակացեղապաշտի մեր անտեղիտալի սկզբունքէն` չենք կրնար անգիտանալ, սակայն, հայ ազգին «ցեղային յատկութիւնները», ազգ մը, որ յաղթական դուրս եկաւ ցեղասպանութենէն եւ աւելի քան երբեք` կենսունակ: Հայկական «անհատականութիւնը» դատապարտուած չէ կորսուելու սփիւռքով, որ եղաւ պարտադրանքը դարերու վրայ տարածուող յաջորդական ջարդերու եւ անցեալ դարուն վերջերը սկսած սիստեմաթիք հայասպանութեան: Ընդհակառա՛կն, այդ անհատականութիւնը կրնայ արժեւորուիլ եւ հարստանալ, պայմանաւ որ ի սփիւռս աշխարհի ցրուած հայերը խոր գիտակցութեամբ եւ զօրեղապէ՛ս օգտագործեն ցեղային կարողութեան հանքերը, զորս թաղուած կը գտնենք ցեղին ընդերքներուն մէջ: Հայերը, այսպիսով, կոչուած են մնալու «հայ»` ի դերեւ հանելու համար յաւիտենապէս հռչակաւոր ցեղասպանութիւնը թուրքերուն, եւ այս շատ բան ըսել է արդէն… Բայց «ինքզինք» մնալու այս կոչը, ինչպէս պիտի տեսնենք հայկական լինելութեան հանդէպ ներկայ դիրքորոշման մէջ, պէտք չէ ու երբեք պիտի չկասեցնէ «ընտելացում»-ի գործողութիւնը, որ, պէտք է խոստովանիլ, լիովին յաջողեցաւ այս կենսունակ ժողովուրդին մօտ: Ամէն պարագայի մէջ, ժողովուրդ մըն է այս, որ ցեղապաշտ չէ սփիւռքի եւ աքսորի ենթարկուած այլ ժողովուրդներու պէս: Այլ` խորապէս մարդկային ժողովուրդ մը, որ տակաւին կը հաւատայ եղբայրութեամբ հարստացած հաւասարութեան մը:

Հայկական լինելութիւնը չի սահմանափակուիր պարզ վերադարձով մը նախնեաց հողերուն, որովհետեւ ատիկա, մեր համեստ կարծիքով, երկրորդական երես մըն է: Յամենայն դէպս հեռաւոր հանգրուան մը` նպատակի ճամբուն վրայ: ՀՈՂԸ, ՈՒՇ ԿԱՄ ԿԱՆՈՒԽ, ԻՆՔՆԱԲԵՐԱԲԱՐ ՊԻՏԻ ԸԼԼԱՅ ԱՆՈՆՑ, ՈՐՈՆՔ ՏԷ՛ՐՆ ԵՆ ԱՆՈՐ` ԻՐԵՆՑ ՀՈԳԻՆԵՐՈՒՆ ՄԷՋ. քանի որ մեզի համար հողը ունի հոգի մը, որ հաղորդութեան մէջ է ազգին հոգիին հետ, որուն նուիրուած եւ նուիրագործուած է պատմականօրէն եւ ընկերայնօրէն: Ներխուժողները շատ յաճախ ունին անցքի իրաւունք մը միայն, ազատ` ժամանակի եւ միջոցի սահմաններէն:: Մարդիկ` երբեմն` սխալմամբ, կը կարծեն տէր ըլլալ բանի մը, մինչ իրականութեան մէջ կը ստանան անոր չարապտուղը միայն: Ու բռնագրաւողները, ովքեր ալ ըլլան, իրենց էութեան մէջ կը զգան այս անփշրելի ճշմարտութիւնը, որ շատ-շատ կ՛աշխատին ծածկել: Այս կէտին մէջ աշխարհ քանի՜ անգամ չեղաւ զոհը իր սեփական պատրանքներուն եւ քանի՜ անգամ քաղաքականութիւնը չաշխատեցաւ դիտումնաւոր կերպով ստեղծել նման շփոթներ:

Հայկական «տիպար»-ին ազգահոգեբանական ուսումնասիրութիւնը, որուն միացաւ պատմական փորձ մը, մեր «ՀԱՅԱՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆ» գործի ընդմէջէն մեզի ցոյց տուաւ, որ այս տիպարը ունի ցեղային երկու բացառիկ յատկութիւններ. առաջինը` «ընտելացում»-ի յատկութիւնը,  երկրորդը` «կենսունակութեան», ինչպէս պիտի հաստատենք հայկական լինելութեան այս յանդուգն ուրուագծին մէջ: Անգամ մը եւս կը յայտնենք, որ մեր վերոյիշեալ գործը կոչուած չէ ցեղային կամ կրօնական պառակտում եւ ոչ ալ ժողովուրդներու միջեւ ատելութիւն ստեղծելու, ընդհակառա՛կն: Այլ խորապէս ազդուած Օսմանեան կայսրութեան քաոսային ողբալի վիճակէն` կատարեալ բարեմտութեամբ նուիրուեցանք զուտ առարկայական ուսումնասիրութեան մը, որուն շնորհիւ կրցանք երեւան հանել հայ ազգին «ցեղային յատկութիւնները»:

Այսպէս, այն պահուն, երբ այդ կայսրութեան գրեթէ բոլոր ենթակայ ժողովուրդները, քրիստոնեայ թէ իսլամ, կը դրսեւորէին ազատագրութեան իրենց արդար  ցանկութիւնը եւ բացայայտօրէն կ՛անջատուէին այդ ժամանակի «Հիւանդ մարդ»-ուն մէջ մարմնացած «օսմանցիութենէն», լայնօրէն փաստուած է, որ հայերը, ընդհակառա՛կն, նոյնքան նախանձախնդիր էին իրենց հայկական ազգայնականութեան, որքան` իրենց օսմանեան քաղաքացիութեան: Պատմութիւնը կ՛ըսէ, որ անոնք կը գոհանային բարենորոգումներ պահանջելով, մինչ ուրիշներ կ՛ապստամբէին արդէն, իրենց կատարեալ անկախութեան համար: Ասիկա մեզ կը տանի երեւան բերելու ընտելացումի յատկութիւնը հայերու մօտ, ու այս հայկական «տիպար»-ին յատկանիշներէն մէկն է: Բացի ատկէ, պատմականօրէն հաստատեցինք, որ թուրքերու ցեղասպանութեան զոհ հայերը հազուադէպ պարագաներու զէնքի դիմեցին, եւ միայն` ինքնապաշտպանութեան համար: Մինչդեռ, Աստուած գիտէ, թէ հայերը որքա՛ն քաջարի կռուողներ են: Անոնք նոյնիսկ անցեալին քաջութեամբ եւ սիրով պաշտպանած են անկումի մէջ եղող կայսրութեան մը սահմանները եւ հիմերը վարչակարգի մը, որ բնաջնջումի դատապարտած էր զիրենք: Ասիկա, պէտք է խոստովանիլ, կ՛ըսենք ի պատիւ իրենց: Էնվեր փաշա հրապարակով ընդունած է արդէն այս ճշմարտութիւնը: Հայերը միշտ տէր կանգնեցան կայսրութեան հռչակաւոր ազատական «ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈՒԹԵԱՆ»: Ապա խորապէս հաւատացին Երիտասարդ թուրքերու խոստումներուն: Օրինակ, Զոհրապ եւ իր ընկերները պատրաստ էին ներելու նոյնիսկ միլիոնաւոր զոհերը, եթէ Երիտասարդ թուրքերը վերադառնային «Իթթիհատ վէ թերաքքը» կուսակցութեան ազատական վարդապետութեան: 1894-1915, օսմանցիութենէն բազմիցս յուսախաբ, հայերը ընտելացումէ ընդունեցին հրաժարիլ այն ատեն միայն, երբ նոյնինքն օսմանցիութիւնը հրաժարեցաւ իր սկզբունքներէն` կորսուելու համար ցեղակրօն եւ աղանդամոլ համաթուրանականութեան մը կամ համաթրքութեան մը մէջ:

«Ապաստան» կոչուող երկիրներուն մէջ, ուր հայկական սփիւռքը արձանագրեց իր վերելքը, պէտք չկայ ընտելացումի ապացոյցներ տալու: Պատմաբաններու, ընկերաբաններու եւ զինուորական պետերու վկայութիւնները շա՛տ են այս մասին: Ա. Աշխարհամարտի վաղորդայնին, «Հայկական լեգէոն»-ին ուղղուած զօրավար Կուրոյի պերճախօս կարգախօսը բազմաթիւներու մէջ օրինակ մըն է, եթէ պիտի սահմանափակուինք զինական սխրագործութիւններու մարզին մէջ: Մարդկութեան պատմութեան մէջ ուրախութեամբ կը կարդանք այս ժողովուրդին սահմանուած երախտագիտական ամբողջ էջեր եւ կը տեսնենք, օրինակ, թէ հայերը «իրենց կորովով, տառապանքներով եւ այն յարգանքով, որ պարտական ենք իրենց փառապանծ անցեալին, արժանի են, որ Եւրոպան պատուաւոր տեղ տայ իրենց աշխարհին մէջ»: Հայերը ընտելացած են եւ միշտ կ՛ընտելանան միւս ժողովուրդներուն, երբ պէտք է ճիգերը միացնել` քաղաքակրթութիւնը զարգացնելու եւ մարդկութեան ծառայութիւն մատուցելու համար: Ո՛չ մէկ երկիր վնասուեցաւ անոնց ներկայութենէն, ընդհակառա՛կն, կը թուի, թէ բոլորն ալ բարեբախտ նկատեցին անոնց գործունէութիւնը: Թուրքերը` իրենք, իրենց խորքին մէջ, զղջացին, պիտի զղջան տակաւին ու հետզհետէ աւելի՛: Տրամաբանութեան օրէնքը ա՛յս կը պահանջէ, ա՛յս կը պահանջէ մանաւանդ ճշմարտութեան տրամաբանութիւնը:

Ընտելացումը, ուրեմն հայ ազգին տիրական յատկութիւններէն մէկն է: Շնորհիւ այդ յատկութեան, հայը կրնայ սքանչելի քաղաքացի դառնալ ապաստան երկրին մէջ` առանց երբեք այդ պատճառով հայկական «անհատականութիւնը» կորսնցնելու վտանգին ենթարկուելու: Այս վերջինը` հայկական «անհատականութիւնը» անխոցելի է, այնքան ատեն, որ ներսէն հարուած չէ ստացած: Վտանգը իր ինքնաքանդումին մէ՛ջն է: Հայերը անոր պատասխանատուութիւնը կը կրեն իրենց ազգային խղճին եւ մարդկութեան պատմութեան առջեւ: Պէ՞տք է վախնալ նման ճշմարտութիւն մը քողազերծելէ: Ո՛չ: Պէտք է քաջութիւնը ունենալ ըսելու, որպէսզի, Աստուած մի՛ արասցէք, չպարտաւորուինք ականատես ըլլալու հայ ժողովուրդին գոյութիւնը հարուածող Յայտնութենական տեսիլքներու, ժողովուրդ մը, ուր գոնէ առ այժմ կրնայ գոյատեւել Հայաստանէն դուրս: Պիտի տեսնե՞նք հայերը, որ ձեւով մը հայասպանութիւնը կը հասցնեն իր իսկական նպատակներուն, որոնք յղացուեցան թշնամիին կողմէ եւ պիտի գործադրուին իրենց միջոցով: Այն ատեն, ի՜նչ հեգնանք ճակատագրի, հայերը իրենց սեփական ձեռքերով պիտի քանդե՞ն այդ «անհատականութիւնը», որ պատմութեան ընթացքին բոլոր արշաւողները չկրցան քանդել որեւէ ատեն: Չենք ուզաեր հաւատալ… Հայասպան թուրքերն իսկ ճզմուեցան այդ «անհատականութեան» տոկունութեան առջեւ: Անոնք լռելեայն ընդունեցին իրենց պարտութիւնը` առանց սակայն սխալները ուղղելու քաջութեան առաքինութիւնն ունենալու:

Հայերը մեռան միլիոններով, զոհ` ահաւոր սպանդներու, բայց հայկական «անհատականութիւնը» վերապրեցաւ փիւնիկի մը պէս, որ կը վերածնի իր աճիւններէն: Անժխտելի է անոր «կենսունակութեան» յատկութիւնը, երկրորդը` իր գլխաւոր ստորոգելիներուն, որուն վրայ պիտի նետենք արագ ակնարկ մը:

Պատմութիւնը պեղելով եւ այն հարցումին, թէ ի՛նչ եղաւ հայոց կեցուածքը ցաւատանջ դարերու ընթացքին, կը գտնենք հետեւեալ պատասխանը. «Այդ կեցուածքը եղաւ վեհարժան եւ հերոսական: Վեհարժան, որովհետեւ ժողովուրդը, հակառակ իր անհուն դժբախտութիւններուն, ամրօրէն կառչած մնաց իր հաւատքին, իր լեզուին, բարքերուն, եւ ազգային աւանդութեանց: Հերոսական, որովհետեւ Հայաստան չբաւականացաւ միայն արցունք թափելով, այլ բազմիցս, վիրաւոր` իր մտերմագոյն զգացումներուն մէջ, զէնքի դիմեց եւ իր արիւնով վճռեց իր հոգիին պոռթկումները»: Նման ազգ մը չի կրնար մեռնիլ ցեղասպանութեան հարուածներուն տակ, ինչ որ ալ ըլլայ ան: Անոր վախճանը կրնայ ըլլալ անձնասպանութեան մէջ միայն եւ անոր կենդանի անհատականութիւնը շատ աւելի զօրաւոր է, քան` զօրաւորագոյնը արշաւողներուն եւ բռնակալներուն: Մեր վախը կու գայ, ուրեմն, ներքին կռիւներու տեսիլքէն, որովհետեւ այս եռուն, բայց որոշ ուղղութիւն չստացած եւ ոճրային քաղաքականութեամբ մը մաքիաւելականօրէն շահագործուած «անհատականութիւնը» կը մնայ բնաջնջումի միակ օճախը: Ցեղասպան քաղաքականութիւնը կարողացած չըլլալով իբրեւ «ազգ» ծունկի բերել հայութիւնը` պիտի փորձէ զայն բնաջնջել իբրեւ «անհատ» եւ իբրեւ «կուսակցութիւնը», զանոնք իրարու դէմ ցցելով: Այս անարգ եւ զազիր հայասպանութիւնն է, որ պէտք է ձախողեցնել: Այսպէս, ուրեմն, հայկական անհատականութիւնը իր մէջ եւ միա՛յն իր մէջ կը կրէ սերմերը իր սեփական քանդումին: Ի վերջոյ, այս չէ՞ միթէ մետալին միւս կողմը եւ նոյնինքն ցեղին «յատկութիւններ»-էն ծնունդն առնող վտանգը:

Եզրակացութիւնը. կարելի է ըսել, որ հայկական լինելութիւնը կախում ունի հայկական այս «անհատականութենէն», այնքան ատեն որ կապուած է անոր: Հայերէն կը պահանջուի վառ պահել այդ անհատականութեան բոցը, մշակել անոր յատկութիւնները, որովհետեւ ա՛ն է կենդանի Հայաստանը իրենցմէ իւրաքանչիւրին մէջ, ի՛նչ արհեստ ալ ունենան, ի՛նչ կուսակցութեան ալ պատկանին, ո՛ր երկիրն ալ բնակին: Բարի քաղաքացիներ են ամէնուրեք այս հայերը, այնքան ատեն որ հայկական «անհատականութեան» իրենց յատկութիւնները անոր կարելիութիւնը կու տան իրենց: Եւ սակայն իրենցմէ կը պահանջուի մասնակցութիւն մը այդ «ազգ»-ին, որուն սահմանները ամէն բանէ առաջ սահմաններն են անհատականութեան, «երկու Արարատներու հայրենիք»-ին սահմաններէն անդին: Ամէնուրեք  եւ ամէն բանի մէջ սքանչելի արհեստաւորներ են, բայց ամէն բանէ առաջ` կերտիչները հայկական լինելութեան:

Աշխարհը գուցէ օր մը արդարութիւնը ընէ հայ ազգին: Ասիկա մեր սրտագին մաղթանքն է, եւ ասիկա Արդարութիւն մըն է: Բայց բուն արդարութիւնը այն է, որ հայերը իրենք եւ միայն իրենք պիտի դարբնեն, անկախ` պետութիւններու դիրքէն եւ մեծերու քաղաքականութենէն: Հայը փայլուն է մարդ էակի իր յատկութիւններով: Ասիկա բջիջային գործողութիւն մըն է, որ շատ բնականաբար կը կատարուի հայկական «անհատականութեան» մէջ: Ուստի, կրնանք ըսել եւ, առանց կարելի սխալի, ոչ ալ ուրիշները վիրաւորելու վախին, թէ հայկական լինելութիւնը կենդանի եւ բարեշրջուող իրականութիւն մըն է: Պատասխանատու է այս լինելութեան` իւրաքանչիւր հայ, ի՛նչ քաղաքացիութեան ալ պատկանի: Հայասպանութիւնը անշուշտ դառն փորձութիւն մը եղաւ, բայց հայկական լինելութիւնը կը գտնուի բախտորոշ փորձութեան մը նախօրեակին, ան, որ միւսին չափ արիւն պիտի չհոսեցնէ անշուշտ, բայց որ կրնայ ընկղմել ամբողջ ազգ մը, եթէ ուշադիր չըլլայ ան:

Այսպէս, շա՛տ պիտի պահանջուի հայէն, նախ` հայկական լինելութեան համար, ապա` մարդկութեան բարիքին, որովհետեւ ի ծնէ շատ տրուեցաւ իրեն:

Թարգմանեց`
ՏԻԳՐԱՆ ՈՍԿՈՒՆԻ