ԵՍԱՅԻ ՀԱՒԱԹԵԱՆ
Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակին առիթով հրատարակուած Հրայր-Բազէ Խաչերեանի հատորը` կոթողական է բառին ամենալայն իմաստով:
Մեծածաւալ այս հատորը կազմուած է 516 մեծադիր էջերէ (26×32 սմ) եւ կ՛ընդգրկէ շուրջ 900 մեծ եւ փոքրածաւալ, բարձր ճաշակով ու որակով եւ մեծ մասամբ գունաւոր տպուած լուսանկարներ:
Հրայր-Բազէ Խաչերեանը ծանօթ անուն է վերջին տասնամեակներուն իր հրատարակած քանի մը ալպոմներով, որոնք կը վկայեն իր մասնագէտ լուսանկարիչի եւ հայրենասէր հայորդիի յատկանիշներուն մասին:
Բնականաբար ինք սովորականէն տարբեր անկիւններէ կը նկատէ տեսարանները եւ իր ոսպնեակով կը յաւերժացնէ զանոնք` զարմացնելով դիտողը:
Այս հատորը, սակայն, ինչպէս ինք կ՛ըսէ հատորի յառաջաբանին մէջ, կը ներկայացնէ դէպի Արեւմտահայաստան կատարած իր 30 ճամբորդութիւններու ընթացքին այն ամէնը ինչին ականատես եղած է: Քաղաքներ, գիւղեր, վանական համալիրներ, բնակավայրեր, կենցաղային իրեր, հմուտ վարպետներու ձեռքով պատրաստուած տարբեր իրեր, բազմազան ոճի ու գոյնի ձեռագործ ծածկոցներ եւ ամէն ինչը, որ զինք հետաքրքրած է եւ ուզած է կիսել հանրութեան հետ: Կ՛արձանագրէ նաեւ, որ «Երջանկայիշատակ Մեսրոպ արք. Աշճեանի ընկերակցութեամբ էր, որ առաջին անգամ 1997-ին ոտք պիտի կոխէի մեծ հայրերուս հայրենիք եւ տեսնէի իրենցմէ այդքան լսած Զէյթունը եւ Էյպեզը: Այդ առաջին այցէն անցած են շատ տարիներ,իսկ արդէն 100 տարիներ պատմութեան դաժան այն դրուագէն,որ մեզ բաժնեց այդ չքնաղ հողէն: Կախարդուած այդ հողին դրական լիցքով եւ ուժով, միայն յաճախակի վերադառնալով կրցայ անընդհատ լիցքաւորուիլ ազգային շունչով եւ կազմել նորանոր ծրագիրներ»:
Ահաւասիկ այդ նոր ծրագիրներէն մէկն է, որ կ՛իրականացնէ Հրայր-Բազէ Խաչերեանը` Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակին առիթով լոյս տեսած այս հատորի հրատարակութեամբ:
Կոթողական այս հատորը ձօնուած է իր մեծ ծնողներուն`
Պետրոս Պապեան-Պապիկեանի (ծնած է Զէյթուն,1859-1969), Կիւլիզար Չոլաքեանի (ծնած է Էյպեզ, 1901-1969), Ներսէս Խաչերեանի (ծնած է Էյպեզ, 1888-1968) եւ Սուլթան Մամիկոնեանի (ծնած է Էյպեզ,1903-1985) յիշատակին:
Հատորին ներածականը գրած է ֆրանսահայ անուանի պատմաբան Քլոտ Մութաֆեանը:
Մութաֆեան իր խօսքին մէջ կ՛անդրադառնայ Հայոց ցեղասպանութեան պատճառած մեծ կորուստներուն` յայտնելով, որ` «Այս ցեղասպանութիւնը շարունակուեցաւ տասնամեակներու վրայ` այդ (հայկական) ներկայութեան յիշողութիւնն անգամ ջնջելու ջանքերով»:
Մութաֆեան բարձր կը գնահատէ Հրայր-Բազէ Խաչերեանին աշխատանքը. «Հրայրը մեզի կ՛առաջարկէ հայկական ճարտարապետութեան շլացուցիչ հրավառութիւն մը` ներկայացնելով նմուշներ յաճախ անտեսուած հրաշալի յուշարձաններէն, որոնք հերոսաբար վերապրած են աւերումի ջանքերէ: Մինչ 1915 թուականը ակնյայտօրէն պիտի նշուի որպէս սուգի եւ ոչնչացման յիշատակը կրող թիւ, այս գիրքը կու գայ ամբողջացնելու պատկերին միւս կողմը, այն կեանքը, որ դահիճները չկրցան ոչնչացնել»:
Հատորը լոյս տեսած է երեք լեզուներով` անգլերէն, հայերէն եւ ֆրանսերէն:
Հատորը բազմաթիւ լուսանկարներով, քարտէսներով եւ այլազան բացատրութիւններով կը ներկայացնէ ամբողջ Արեւմտահայաստանը իր բոլոր գաւառներով:
Փաստօրէն գեղեցիկ եւ տպաւորիչ լուսանկարներով կը վերակենդանանայ ԵՐԿԻՐԸ` դիտողին առջեւ, իր բոլոր մանրամասնութիւններով: Հոն կ՛երեւին մեր ճարտարապետական կոթողները, եկեղեցական այլազան իրերը, տարազները, արձանները, մանրանկարչական աշխատանքները, մետաղադրամները, կնիքները, խաչքարերը, բերդերը, հայերէն արձանագրութիւնները, կղզիները, հայկական հին բնակարանները, գորգերը, կենցաղային իրերը, գերեզմանները, այժմու բնակիչները, բնութեան հրաշալի տեսարանները, զարդեղէնները, ճգնարան-քարայրները, լիճերը, քաղաքները, յախճապակիները, աղի հանքերը, ջրվէժները եւ բազմաթիւ այլ մանրամասնութիւններ: Այս բոլորը ներկայացուած են բարձր ճաշակով եւ անհրաժեշտ բացատրութիւններով:
Հատորի աւարտին ներկայացուած է հայոց պատմութեան ամփոփ ժամանակագրութիւնը:
Լուսանկարներու կողքին, հատորը հարուստ է քարտէսներով եւ ամփոփ բացատրութիւններով:
Իւրաքանչիւր տեղի մասին էջատակին փոքր քարտէսով ցոյց տրուած է շրջանի աշխարհագրական դիրքը եւ ծովի մակերեսէն բարձրութիւնը:
Հատորը գիտական բարձր որակի հրատարակութիւն մըն է, որ հպարտացնող է:
Անհրաժեշտ է, որ իւրաքանչիւր հայ ընտանիք հատորը ունենայ իր սեղանին վրայ` որպէս կենդանի ներկայութիւն մեր ԵՐԿՐԻՆ:
Ակնկալելի էր, սակայն, յաւելեալ բծախնդրութիւն:
Ոչ բոլոր բացատրութիւնները տրուած են երեք լեզուներով: Սպրդած են ուղղագրական եւ լեզուական սխալներ: Կարգ մը լուսանկարներ չունին բացատրութիւն: Նոյն անունները տարբեր ձեւով ներկայացուած են տարբեր էջերու վրայ:
Հակառակ այս վրիպումներուն, հրատարակութիւնը հսկայ աշխատանքի արդիւնք է եւ արժանի է բոլորին բարձր գնահատանքին:
Մարտ 2017
Մուսա Լեռ-Այնճար
