Հալէպի եւ Սուրիոյ հայութեան վերջին տարիներու տագնապէն դուրս գալու ճիգերն ու համայնքի ղեկավարութեան վարած հաւասարակշռուած քաղաքականութիւնը, քարոզարշաւի մը սահմաններէն անդին, առարկայական տուեալներու լոյսին տակ պէտք է ըմբռնել:
Համայնքին շարունակուող գոյապայքարը պարզեց, որ անոր կարեւորութիւնը չէր սահմանափակուեր քարաշէն կառոյցներու պահպանման շրջագիծին մէջ: Սուրիահայութիւնը սուրիական հողերուն վրայ դարարմատ իր ներկայութեամբ, ապրելով պատմական իր հողերուն սահմանամերձութեամբ, ստեղծած է այնպիսի արժէքներ եւ աւանդոյթներ, որոնք մեր ժողովուրդի մէկ հատուածին դերն ու կարեւորութիւնը շեշտած են թէ՛ հայկական մեր ընդհանուր իրականութեան մէջ եւ թէ՛ Միջին Արեւելքի հայկական ներկայութեան մէջ:
Այս կարեւորութիւնն ու դերը ըմբռնող տարրերն են, որոնք պայքարած ու յամառօրէն վճռած են պահպանել սուրիահայ, ու մանաւանդ, հալէպահայ գաղութը:
Այս գաղութի պահպանման համար իրենց կեանքը նուիրաբերած հերոսներուն նահատակութիւնը արժանաբար պէտք է գնահատուի, որովհետեւ անոնք միայն հաւաքականութիւն մը, հատուած մը, շրջան մը պահպանելու համար չէր, որ իրենց գարուն կեանքը զոհեցին: Անոնք իմաստութիւնն ունէին ըմբռնելու, որ Արցախէն Հայաստան ու Հալէպ նոյն ճակատին համար կը պայքարին` հայկական ճակատին:
Պատիւ պիտի ըլլար բնականաբար զոհուիլ Արցախի հողին վրայ, Հայաստանի սահմանները պաշտպանելով: Մի՞թէ սակայն մեր ժողովուրդի համայն շահերը չեն թելադրեր պաշտպանել հայկական ճակատը համընդհանուր մեր թշնամիին դէմ, որ ամէն տեղ պատեհ առիթը գտնելով` կը փորձէ նսեմացնել հայկական ներկայութիւնն ու հայութեան համընդհանուր շահերուն ծառայող կանգուն բեկորները:
Սուրիոյ պատերազմին ընթացքին սուրիահայ նահատակները քաջաբար դիմադրեցին բարբարոս հրոսակներու յարձակումներուն, մահուան վտանգը ապրելով հանդերձ, որոշեցին արժանավայել խիզախութեամբ տէր կանգնիլ հայ համայնքին` առանց վարանելու, քաջաբար, որովհետեւ անթոյլատրելի համարեցին սուրիահայ համայնքը ոչնչացնելու սադրանքները եւ որպէս հնարամիտ ղեկավարներ, խիզախ ազգայիններ` ձախողութեան մատնեցին հայկական ճակատը նսեմացնելու կոչուած հակառակորդին քաղաքականութիւնը: Անոնք հաւատքով կառչած մնացին իրենց առաքելութեան, նոյնիսկ այն պահերուն, երբ հայկական կարգ մը կողմերէ յուսահատութեան ձայներ կը լսուէին: Շարունակեցին պայքարիլ, որովհետեւ գետնի վրայ կը շօշափէին ժողովուրդին բազկերակը ու կը խոստանային ծառայել անոր: Ժողովուրդն ալ, իր կարգին, կը գօտեպնդուէր` տեսնելով հայաշատ թաղերու պաշտպանութեան նուիրուած հայ տղաքը, անոնց հսկողութիւնը գիշեր-ցերեկ, մշտական ներկայութիւնը դպրոցներու, եկեղեցիներու, ակումբներու մէջ:
«Մենք պիտի մնանք այստեղ ու փաստենք, որ հայ ժողովուրդը ամէնէն վստահելի ժողովուրդն է երկրագունդի վրայ: Ասիկա պիտի իրականանայ մեր կեցուածքով»:
Հայաշատ թաղերու պաշտպանութեան ղեկավար, նահատակ ՐաՖՖի Պչաքճեանի այս պարզ խօսքին մէջ կը խտանայ սուրիահայ համայնքի պայքարին ամբողջ իմաստը` պահպանելով հայութեան ընդհանուր պատկերին մաս կազմող համայնքը, ծառայել համահայկական շահերուն, ունենալ պատուաբեր կեցուածք, պաշտպանել պատմական Հայաստանէն պոկուած բեկորի մը մշակութային ժառանգը, աւանդոյթներն ու սուրիական բեմին վրայ անոր ներկայութիւնը: Աւելի՛ն. այդ ներկայութիւնը ծառայեցնել ե՛ւ սուրիական հայրենիքին, ե՛ւ համահայկական շահերուն:
ՐաՖՖի Պչաքճեանն ու իր նմանները ազգային իրենց առաքելութիւնը վեհանձնութեամբ կատարեցին ու արժանացան նահատակի լուսապսակին: Սուրիահայութեան պատմագրութեան էջերուն վրայ լիարժէք արժեւորումով պէտք է արձանագրուի անոնց նահատակութեան խորհուրդը` Հալէպի սահմաններէն դուրս անցնելով, համահայկական ճակատի պաշտպանութեան սահմանները ըմբռնելով: Պչաքճեանները սուրիական հողին վրայ ինկան, սակայն անոնց հոգիները պիտի միանան հայ նահատակներու հոգիներուն ու պիտի պայծառացնեն հայութեան երկինքը, պիտի ուրուագծեն հայուն յաւերժութեան ճամբան:
«Գ.»
