Մոռցուած Կերպարուեստագէտներ. Արշակ Ֆեթվաճեան

Մոռցուած կամ լուսանցքայնացուած արուեստագէտներ եղած են, կան ու ասկէ ետք ալ պիտի ըլլան աշխարհի տարածքին: Երբ թոյլերն ու միջակներն են անոնք, ժամանակը դաժանաբար կը վարուի անոնց հետ եւ մոռացութեան կ’ենթարկէ արդարօրէն: Սակայն պատահած է, որ մոռացութեան ենթարկուած են նոյնի՛սկ Էլ-Կրեքոյի եւ կամ Վերմերի նման հանճարներ, որոնք քանի մը հարիւր տարի անթեղուած մնալէ ետք միայն բացայայտուեցան ու վերարժեւորուեցան: Մեր իրականութեան մէջ եւս կան  մոռցուած, սակայն տաղանդաւոր կերպարուեստագէտներ, ինչպէս` քանատահայ Արման Պուզպուզեանն ու լիբանանահայ Ժան Դարբինեանը: Իսկ Ժաք Իհմալեանի (պոլսահայ) եւ կամ Փուշմանի (ամերիկահայ) նման լուսանցք  մղուած արժանաւորները բաւականին շատ են: Այս վերջիններու շարքին կը պատկանի նաեւ Արշակ Ֆեթվաճեանը:

Հակառակ անոր որ, իր կտակին համաձայն, 1947-ին անոր արխիւները, ստեղծագործութիւններն ու նոյնի՛սկ աճիւնները Հայաստան փոխադրուեցան, սակայն խորհրդային տարիներուն գրեթէ մոռացութեան ենթարկեցին զինք: Անոր «յանցանքները» մէկէ աւելի էին: Ան հեղինակն է անկախ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան դրամանիշին ու դրոշմաթուղթերուն, կարգ մը յեղափոխական բնոյթի պատկերագիրքերու նկարազարդումներուն, ազգային-հայրենասիրական եւ հոգեւոր-կրօնական բովանդակութեամբ գործերու եւ մանաւա՛նդ ՀՅ Դաշնակցութեան հիմնադիրներու (Քրիստափոր Միքայէլեանի, Ռոստոմ (Ստեփան Զօրեանի), Սիմոն Զաւարեանի եւ Արմէն Գարոյի (Գարեգին Փաստրմաճեան) դիմանկարներուն:

Հայաստանի վերանկախացումէն ետք Ֆեթվաճեանի արխիւներուն հանգամանօրէն բացայայտման եւ անոր ստեղծագործական կեանքի վերլուծման ու մեկնաբանութեան ձեռնարկեց հայրենի յայտնի արուեստաբան դոկտ. Լեւոն Չուքասզեան: Անոր աշխատասիրութեան իբրեւ արգասիք` 2011-ին հրատարակուեցաւ «Արշակ Ֆեթվաճեան» խորագիրով գեղատիպ եւ մասնագիտական մօտեցումով պատկերագիրք մը` երեք լեզուներով (հայերէն, անգլերէն եւ ռուսերէն): Այս հատորը ո՛չ միայն լոյս կը սփռէ Ֆեթվաճեանի ստեղծագործական աւանդին, այլեւ անոր գրական, արուեստաբանական, ճարտարապետական, հնագիտական եւ ազգային-հայրենասիրական գործունէութեան վրայ: Կը պարզուի, որ այս բազմակողմանիօրէն տաղանդաւոր կերպարուեստագէտը, իր ազգային հայրենասիրական գործունէութեամբ, կարելի է համարել նոյնիսկ յեղափոխական գործիչ:

Այս պատկերագիրքին հեղինակը կատարած է բծախնդիր եւ շնորհակալ աշխատանք: Ան կրցած է վեր հանել ու ընթերցողին ցոյց տալ բազմավաստակ արուեստագէտի մը մեծութիւնն ու տեղը առհասարակ հայ մշակոյթի պատմութեան մէջ:

Ի դէպ, դոկտ. Լեւոն Չուքասզեան շարքային արուեստաբան մը չէ: Ան ամէն տարի կը հրաւիրուի եւրոպական եւ ամերիկեան բազմաթիւ ու ամենահեղինակաւոր համալսարաններէն ու կը դասախօսէ հայ մշակոյթի հետ առնչուող կարեւոր նիւթերու շուրջ` տարբեր լեզուներով: Ան կ’աշխատակցի միջազգային արուեստաբանական կարգ մը հրատարակութիւններու, ինչպէս նաեւ` արուեստի բառարաններու: Ան հիմնադիրն ու գլխաւոր վարիչն է Երեւանի պետական համալսարանի արուեստաբանութեան  ամպիոնի ու հեղինակը` շարք մը մենագրութիւններու եւ բազմաթիւ յօդուածներու:

Հակառակ այս նշանակալից պատկերագիրքի հրատարակման` տակաւին Արշակ Ֆեթվաճեանի արուեստը իր արժանի պատուանդանը չէ գտած ո՛չ սփիւռքի եւ ո՛չ ալ հայրենիքի մէջ: Անոր կարեւոր ստեղծագործութիւններէն շատեր տակաւին կը մնան պահեստներու մէջ: Ֆեթվաճեանի` հայ միջնադարեան կոթողներու ջրանկարները, հայ միջնադարեան քանդակագործութեան զարդանաշխերու պատճէնահանումները եւ կամ հայ ժողովրդական տարազ հագած հայուհիներու կերպարները պատկերող ստեղծագործութիւնները, երբ ցուցադրուեցան արեւմտեան արուեստի կեդրոններու մէջ (նոյնիսկ Լուվրի), ո՛չ միայն արժանացան բարձր գնահատանքներու, այլ նաեւ բազմաթիւ մասնագէտներու հետաքրքրութիւնը շարժեցին դէպի հայ մշակոյթը, եւ այդ առիթներով օտարներու կողմէ գրուեցան բազմաթիւ յօդուածներ թէ՛ Ֆեթվաճեանի եւ թէ՛ հայ մշակոյթի մասին:

Հարկաւոր է ի լոյս բերել եւ ցուցադրել Արշակ Ֆեթվաճեանի երկու հազարէ աւելի ստեղծագործութիւնները եւ ճանչցնել զանոնք թէ՛ մեզի` հայերուս եւ թէ՛ օտարներուն: Անոր ստեղծագործութիւններուն կատարողական մակարդակն ու գեղարուեստական բարձրորակ արտայայտչականութիւնը գրաւականն են անոր արուեստագէտի մեծութեան ու կոչումին, իսկ անոր զարդանաշխային ճշգրիտ գծագրութիւնները ունին նաեւ ազգագրական ու հնագիտական կարեւոր դեր եւ նշանակութիւն:

Արշակ Ֆեթվաճեան միակը չէ, որ անտեսուած կը մնայ, կան շատեր, որոնց պիտի անդրադառնանք պարբերաբար:

ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ

—————————————-

Պարագաներու բերումով , լուսանցքի վրայ մնացած, Անկախ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան «պաշտօնական» գեղանկարիչ` Արշակ Ֆեթվաճեանի մասին Հայաստանի մէջ գեղատիպ պատկերագիրք մը լոյս տեսաւ 2011-ին, աշխատասիրութեամբ` դոկտ. Լեւոն Չուգասզեանի:

Բազմակողմանիօրէն տաղանդաշատ արուեստագէտը հեղինակն է նաեւ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան դրամանիշի եւ դրոշմաթուղթի տարբեր նմուշներուն, որոնց իրագործման մասին գաղափար մը կու տայ մեզի,  յիշեալ պատկերագիրքէն քաղուած եւ ստորեւ տրուած հատուածը:

1918թ. ապրիլին, երբ բազմաթիւ հայեր խուճապի մատնուած փախչում էին Հիւսիսային Կովկաս, նա ճակատ մեկնող զինուորների հետ անցնում է Էջմիածին, ուր «Եղբայրական օգնութեան» յանձնարարութեամբ ազգագրական տիպեր եւ տարազներ է նկարում Էջմիածնում ապաստան գտած արեւմտահայ գաղթականների մէջ:

Ա. Ֆեթվաճեանի այդ տարուայ գեղարուեստական կենսագրութեան մէջ բացառիկ տեղ է զբաղեցնում Հայաստանի նորաստեղծ հանրապետութեան յանձնարարութեամբ նրա իրականացրած հայկական նամակադրոշմների ու թղթադրամների ձեւաւորման գործը: 1918թ. ամռանը Արամ Մանուկեանը կանչում է նրան Երեւան եւ պատուիրում շտապ կերպով նկարներ պատրաստել հայկական առաջին թղթադրամների համար: Ա. Ֆեթվաճեանը նկարազարդում է դրամների վեց միաւոր: Կառավարութիւնը հաւանում է դրանք եւ վաւերացնում, բայց յարմար տպարանի բացակայութիւնը կասեցնում է դրանց իրականացումը:

Այդ նամակադրոշմներն ու թղթադրամները կատարուած են բացառիկ խնամքով ու հմտութեամբ: Դրանք նկարազարդելու համար արուեստագէտն ընտրել է հայութեան համար խորհրդանշական հանդիսացող երեւոյթներ ու մանրամասներ. զոյգ Մասիսները, ճախարակով հայ գեղջկուհին, օձին թրատող արծիւը եւ այլն:

1918թ., իր իսկ խօսքերով ասած, այդ «սեւ տարում», շուրջ տասնութ ամիս աշխատելով զարհուրելի պայմաններում, ականատես լինելով անօթեւան եւ թշուառութեան եզրին հասած, սովից ու համաճարակներից Էջմիածնի փողոցներում մեռնող հայրենակիցների մղձաւանջային վիճակին, նա հաւաքում է թանկագին նիւթեր` վրձնում է մանաւանդ հայ կանանց շուրջ քսան պատկեր` իրենց նահապետական տարազի մանրամասնութիւններով:

Արեւմտահայ գաղթական կանանց նա, ամենայն հաւանականութեամբ, սկզբից լուսանկարում էր եւ յետոյ այդ լուսանկարների հիման վրայ ստեղծում գունաւոր պատկերները: Դա թերեւս միակ միջոցն էր այդ աշխատանքը կատարելու, քանի որ նահապետական կեանքով ապրած, ամաչկոտ եւ քաշուող հայ կանանց դժուար կը լինէր համոզել ստանձնելու բնորդուհու դերը: Դժբախտաբար, այդ լուսանկարներից շատ քիչ բան է պահպանուել նկարչի երեւանեան արխիւում:

Ա. Ֆեթվաճեանին վիճակւում է տեսնել 1918-1919թթ. Արարատեան դաշտավայրի փոթորկայոյզ իրադարձութիւնները` թրքական արշաւանքը եւ դրա հետեւանքով ստեղծուած տագնապալից ահեղ սպառնալիքը` հայութեան լինել-չլինելու  հարցը, կիսաքաղց գաղթականութեան օրհասական վիճակը, Սարդարապատի հերոսամարտը, Հայաստանի Հանրապետութեան ստեղծումն ու աստիճանական վերելքը: Իբրեւ  իսկական մտաւորական, հայ մշակոյթի նուիրեալ եւ իրական հայրենասէր ու գերզգայուն արուեստագէտ` նա խոր յուզումով հետեւում է դէպքերի զարգացմանը եւ իր ուժերի ներածի չափով ձեռքի եղածն անում հայրենիքի կերտման համար: Այդ ժամանակ հայ գաղթականութեան վիճակի դժոխային պատկերների մասին է գաղափար տալիս իր իսկ Ա. Ֆեթվաճեանի գրած յօդուածներից մէկը:

«Չգիտեմ, թէ ի՜նչ լեզուով, ո՜ր ձայնով պիտի ասել, կրկնել հազար անգամ ձայնարկած «ժողովուրդը կոտորւում է» ահագոչը, ո՜ր վրձինով նկարել Էջմիածնի եւ Ճեմարանի բակերում ու պատերի տակ 6 ամսից ի վեր դանդաղ հոգեվարքով անհետացող հազարաւոր ամբոխը թշուառների: Մեր հայ գեղջուկին գրգլեակներից ու… քուրջերից, հագուստներից էլ ոչինչ չմնաց նրանց մերկութիւնը ծածկելու: Ոջիլների դժոխային կեղեքումին ենթակայ փոքրիկները մանաւանդ` անվերջ քերուտելուց կաշիները պատառոտուած, կեղտի, աղտի մէջ էլ քոսոտել սկսած, մի մի հրէշաւոր ցուցանքներ են:

………….

Ես մատաղ կ՛անեմ իմ մնացած օրերը նրան, ով կարող է ապացուցանել, որ հայը նման է իր նախահայրերին, որ քրիստոնեայ է եւ չի կորցրել հոգիին ապրումների ընդունակութիւնը, որ նրա մէջ չեն մեռել ցեղը բարձրօրէն յատկորոշող ազնիւ յատկութիւնները, որ մինչեւ ցուցանքանալը չի այլանդակուել ստոր ցեղերի հետ դարեր տեւող կենակցութեան միջոցին` որ ժամանակ քանիցս-ինչպէս այս անգամ-կողոպտուել է իր ազգային բարոյական ու ֆիզիքական բոլոր գեղեցկութիւններից եւ առաքինութիւնների կապիտալից ու այսօրուան մեր տեսածին պէս տգեղների, ծերերի, հաշմերի ամենակերպ ջղակոտոր, սրտապատառ ախտաւորների թշուառական մնացուկներից սերած մի ծաղրանկար չէ, որ, պատուաստուած բերովի ու մատուցանովի մերթ ամենատգեղ մոլութիւններով, ի վերջոյ` իւր անձին բարեկեցութեան համար դարձել եղել երկրային ամէն գծծութիւնների ընդունակ…:

Բաւ է, այս անգամ ես վերջացնում եմ իմ դառնութեան «ի խորոց սրտի խօսքը», որը երկար ժամանակ ես պահեցի իմ մէջ, բայց նա խեղդո՜ւմ էր ինձ, հաւատացէ՛ք…», գրում է Ա. Ֆեթվաճեանը:

1919թ. մայիս 25-ին Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին տարեդարձի կապակցութեամբ Երեւանում կազմակերպւում է Հայ Արուեստագէտների Միութեան Թիֆլիսից բերուած երկրորդ ցուցահանդէսը: Այդտեղ ներկայացուած գործերին աւելացւում են Էջմիածնի վանական թանգարանում պահուող հայկական ձեռագրերի մանրանկարների ընդօրինակութիւնները, որոնց հեղինակներն էին Վ. Սուրէնեանցը, Ա. Ֆեթվաճեանը, Փ. Թերլեմեզեանը, Ե. Թադեւոսեանը, Հ. Արծաթպանեանը եւ ուրիշներ: Ա. Ֆեթվաճեանին եւ միւս նկարիչներին այդ ընդօրինակութիւնները, ամենայն հաւանականութեամբ, պատուիրել էր Գարեգին Յովսէփեանը:

1919թ. Հայաստանի Հանրապետութեան ելեւմտական նախարարութիւնը, օժտելով յատուկ լիազօրութիւններով, Ա. Ֆեթվաճեանին ինժեներ Գր. Աղաբաբեանի հետ ուղարկում է Եւրոպա` տպագրուելու համար հայկական նամակադրոշմները եւ թղթադրամները: Իր գործերը, ունեցուածքը թողնելով Թիֆլիսում, Ա. Ֆեթվաճեանը հետն առած գլխաւորապէս հայկական նկարները ճանապարհ է ընկնում` մտածելով, որ կարճ ժամանակամիջոցում կարող է գլուխ բերել գործը եւ վերադառնալ շարունակելու ընդհատուած աշխատանքները: Ճակատագիրը, սակայն, բոլորովին այլ կերպ է տնօրինում նրա հետագայ կեանքը: Կ. Պոլսի, Հռոմի, Մարսէյի ճամբով նա հասնում է Փարիզ: 1919թ. օգոստոսի վերջին Հռոմում եղած ժամանակ նա հետաքրքրւում է տեղում դրամ տպելու հնարաւորութիւններով, բայց յայտնի է դառնում, որ անմիջական հնարաւորութիւններ չկան:

Նկարիչը Փարիզ է հասնում 1919թ. սեպտեմբերի 13-ին կամ 14-ին: Նոյն դժուարութիւններն են ծառանում նրա առաջ եւ այդտեղ: Դրամների տպագրութեան ծախսը ապահովում են ԱՄՆ-ից, որտեղից Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպան Արմէն Գարոն (Փաստրմաճեան Գարեգին) փոխանցում է 2000 անգլիական ոսկի: Հայաստանի Հանրապետութեան պատուիրակութիւնը վաւերացնում է Ա. Ֆեթվաճեանի նկարները եւ ուղարկում նրան Լոնտոն անմիջական հսկողութեան տակ առնելու դրամների տպագրութեան գործը: Այդ գործը դեռ չլրացած նկարիչը` հայ նշանաւոր գրող, Փարիզի հաշտութեան խորհրդաժողովում Հայաստանի Հանրապետութեան պատուիրակութեան ղեկավար Աւետիս Ահարոնեանի կողմից կանչւում է Փարիզ նկարների մի ցուցահանդէս կազմակերպելու համար: Ա. Ֆեթվաճեանը հետը բերել էր մօտաւորապէս 2000 նկար, որոնք բաւական տպաւորիչ կերպով ներկայացնում էին Ռուսահայաստանը եւ յատկապէս ճարտարապետական կոթողները: Այդ պատկերները հիացումով տեսել էին աշխարհահռչակ բիւզանդագէտներ, պատմաբաններ, Գուստաւ Շլիւմբերժէն, Շարլ Տիլը եւ ուրիշներ, իրենց համար բացայայտելով մի նոր, անծանօթ աշխարհ: Նրանք խորհուրդ էին տուել հայկական պրոպագանդի համար ցուցահանդէս կազմակերպել:

Միջնադարեան արուեստի լաւագոյն գիտակ Շ. Տիլի հովանաւորութեամբ, ֆրանսացի գիտնականների կողմից նա հրաւիրւում է իր նկարները 1920թ. ապրիլին ցուցադրելու Լուվրի Տեկորատիւ Արուեստների թանգարանի Մարսանի տաղաւարում: Մինչ այդ, դեռեւս երբեք ոեւէ այլ հայ նկարիչ չէր արժանացել նման պատուի:

Լուվրում բացուած ցուցահանդէսում նկարչի ճարտարապետական եւ ազգագրական պատկերները առաջ են բերում հայ եւ օտար քննադատների հիացմունքը եւ յայտնութիւն դառնում քրիստոնէական արուեստի մասնագէտների համար: Նկարչի մասին դասախօսութիւն է կարդում Շ. Տիլը եւ կարեւոր յօդուածներ են տպագրում Գ. Շլիւմբերժէն, անուանի հայագէտ Ֆրետերիք Մակլերը ու նաեւ ուրիշներ: Լուվրի ցուցահանդէսին հետեւում է հրաւէրը մասնակցելու 1920թ. Փարիզում Ջրանկարիչների Միջազգային Ընկերութեան մասնաւոր տարեկան ցուցահանդէսին ու Ա. Ֆեթվաճեանի նոյն ընկերութեան անդամ ընդունուելը:

Լուվրի ցուցահանդէսի առիթով Շ. Տիլը գրել է. «Անոր ցուցահանդէսը այնքան շահեկան, այնքան դաստիարակիչ գեղարուեստի պատմութեան, հաւատքի վկայութիւն մըն է հայ ազգին ապագային համար եւ իբր այդ եւս արժանի է մեր համակրանքին: Դարերով Հայաստանի մէջ գոյութիւն ունեցած է պետութիւն մը, ազգ մը` ընդունակ ուրոյն կեանքի, ստեղծագործ ինքնատիպութեամբ եւ բեղմնաւոր ազդեցութեամբ: Այս պետութիւնը, այս ազգը, աշխարհի մը մէջ որ կը սպսէ, որ կը յուսայ քիչ մ՛աւելի արդարութիւն, իրաւունք ունի վերածնելու եւ հակառակ այն վայրագ կոտորածներուն, որոնցմով նկրտեցան բնաջնջել զայն, իբրեւ Ղազարոս մը` յարութիւն կ՛առնէ գերեզմանէն»: Բարձր գնահատելով Ա. Ֆեթվաճեանի վաստակը` Շ. Տիլը նոր «Պաւսանիաս» է կոչում նրան, այն յոյն պատմիչի անունով, որի մօտ հանդիպում են դասական արուեստի հրաշակերտների նկարագրութիւնները:

Ա. Ֆեթվաճեանի ստեղծագործութիւնների այդ պատկերահանդէսի մասին մեծ համակրանքով, ջերմութեամբ, յարգանքով յօդուածներ են հրատարակում հայ մշակոյթի նշանաւոր երախտաւոր, գրող եւ խմբագիր Արշակ Չօպանեանը եւ բազմավաստակ բանասէր Կարապետ Պասմաճեանը: Ուշագրաւ է յատկապէս Ա. Չօպանեանի կարծիքը: Նա գրում է. «Այսօր ան կազմած ունի արդէն հսկայ ալպոմ մը, ուր կը դիզուին Արեւելեան Հայաստանի վանքերուն, եկեղեցիներուն, դղեակներուն, խաչքարերուն ամէնէն աղուոր ճակատազարդերը, պատուհանի քանդակները, ձեղնադրուագները, սիւնի խոյակները եւ դեռ հարիւր տեսակ վիմեղէն կենսախայտ, գեղաճաճանչ պաճուճանքներ, որով մեր հայրերուն քմայքը ճոխացուցեր է կեանքի եւ մահուան յուշարձանները, աղօթքի եւ սիրոյ սրբավայրերը. Ֆեթվաճեանի փորձ մատիտը խորիմաց արուեստագէտի թափանցող ճշդութեամբ, զմայլագին փայփայումով եւ հարազատ ու գիտակից ազգասէրի կաթոգին խանդավառութեամբ, այդ բոլոր հայեցի գեղեցկութիւնները յաջողեր է թուղթին վրայ սեւեռել. կենդանի, թրթռուն, աւելի փափուկ եւ խորունկ արտայայտուած, քան լաւագոյն լուսանկարին մէջ: Եւ այդ բոլոր գծագրութեանց այլազան, զարմանազան ու սրբազան հաւաքոյթը կոթող մըն է, ցեղին օժտուած ու երկիւղած մէկ զաւակին կողմէ կանգնուած ի պատիւ հայ հանճարին»:

Աւելի ուշ, մէկ այլ առիթով Ա. Չօպանեանը գրել է. «Թորամանեանին, Կոմիտաս վարդապետին եւ Գարեգին վարդապետ Յովսէփեանի հետ, Ֆեթվաճեան եղած է ուրեմն առաջիններէն մին, որ հայոց հին արուեստը մասնաւոր խնամքով ուսումնասիրելու եւ զայն վերակենդանացնելու գովելի գաղափարն ունեցած են: Ինչպէս Կոմիտաս վարդապետը, որ բուն հայ երաժշտութիւնը գտնելէ եւ ուսումնասիրելէ ետք, ճանչցուց զայն եւրոպացւոց, Ֆեթվաճեան ալ փայլուն ջանքեր ըրաւ հայ ճարտարապետութիւնն ու քանդակագործութիւնը արեւմուտքի գեղասէրներուն ծանօթացնելու»: Այս յօդուածում մեծանուն գրողը հայ հասարակութեանը յորդորում, կոչ էր անում օգնելու նկարչին հրատարակել իր փաստանկարների մեծարժէք հաւաքածուն:

Նամակադրոշմների տպագրութեան պատուէրը Ա. Ֆեթվաճեանը յանձնում է փարիզեան Շասեփօ հրատարակչատանը, որն իրականացնում է աշխատանքը 1920թ. հոկտեմբերին: Շասեփօ հրատարակչութեան կողմից աշխատանքների ձգձգումը Ա. Ֆեթվաճեանի համար պատճառ է դառնում երկարացնելու իր` Փարիզում մնալը:

Սակայն այդ շրջանում հանրապետութեան ֆինանսական վիճակի աստիճանական վատացման, մասնաւորապէս արտասահմանեան դրամի պակասի պատճառով նամակադրոշմների տպագրութեան ողջ ծախսը վճարելն անկարելի է դառնում, եւ միայն դրանց մի մասն է ուղարկւում Հայաստան:

Նամակադրոշմները Երեւան են հասնում նոյեմբերի վերջին, այսինքն` այն պահին, երբ երկիրը անցնում է կոմունիստների ձեռքը, եւ հռչակւում են խորհրդային կարգերը: Նոր իշխանութիւնները արգելում են նամակադրոշմների փոստային շրջանառութիւնը:

1921 թուականին նախկին կառավարութեան արտասահմանեան ներկայացուցիչները գնում են փարիզեան հրատարակչատանը մնացած նամակադրոշմները եւ յանձնում դրանք վաճառքի ֆիլատելիստական մասնագիտացուած խանութներին:

Բայց նախքան այս իրադարձութիւնների դժբախտ զարգացումը Ա. Ֆեթվաճեանը, դժգոհ մնալով Շասեփօ հրատարակչատան պատրաստած նամակադրոշմների տպագրական որակից, մեկնում է Անգլիա, որպէսզի այնտեղ տպագրի թղթադրամները: Լոնտոնում նա պատուիրում է այդ գործը Վաթերլօ ընդ Սոնս հրատարակչութեանը: Վերջինս հայկական թղթադրամների տպագրութիւնը իրականացնում է բարձր որակով եւ ընտիր թղթի վրայ: Այդ թղթադրամների համար Ա. Ֆեթվաճեանի կատարած ձեւաւորումները այսօր անգամ հիացնում են դիտողին իրենց գեղարուեստական անթերի կատարումով ու ճաշակով: Բայց, աւա՜ղ, դրանց եւս սպասում էր նոյն ճակատագիրը, ինչ որ նամակադրոշմներին եւ Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան վերացման հետեւանքով դրանք գործածութեան մէջ չեն դրւում:

ԼԵՒՈՆ ՉՈՒԳԱՍԶԵԱՆ