Ու Ես Կ՛Երթամ…
Գարեգին Աղա
21 յունուար 1967.- Ս. Սարգիսի պահքին երրորդ օրն է: Երիտասարդները երեքօրեայ ծոմապահութիւնը սրբութիւնով լուծելու համար հաւաքուած են: Իրենց ուրախութիւնը կրկնապատկուած է: Այս տարի իրենց բերանը հաղորդութիւնով պիտի բանան: Անոնց ուրախութեան պատճառն ու մեծութիւնը ես գիտեմ ու կը հասկնամ: Անոնց սրտերուն մէջ հաւատքի կայծն է, որ կը բոցավառի, խաւարած սրտերու խորերը` որպէս ճրագ կայծկլտալու: Ու ես կ՛երթամ…
Պարզուկ սեղանի մը առջեւ կանգնած` կ՛աղօթենք: Աշտանակներ չունինք: Մեծկակ ափսէի մը մէջ մոմերը կը վառին: Այդ լոյսի ողողումին մէջ իղձեր կը ճենճերին: Աղօտ լոյսով լուսաւորուած սենեակի մը մէջ, խոր լռութիւն կը տիրէ: Մեծ ու պզտիկ մարդիկ կանգնած` կ՛աղօթեն: Աչքերու մէջ բոցեր կը կայծկլտան… մոմերու լոյսով դէմքերը զուարթուններու են փոխուած, երկնային քաղաքացիներու հիւրընկալ. ու ես կ՛երթամ…
Եւ ահա բոլորը ծունկի եկած` կը խոստովանին: Կանոնական բանաձեւին ամէն մէկ հատուածին «Ամէն» ըսելով` կը մասնակցին: Այդ պահուն 80-ամեայ ծերունի մը դողդղալով` ինծի կը մօտենայ: Ան կը սկսի հանուիլ… կիսով մերկանալէ ետք վիզին վէրքը ինծի ցոյց կու տայ: Տապարի հետքը հոն կը տեսնուէր… եւ ան կը պատմէ.
– Տէ՛ր հայր, օր մը մենք աւազակներու յարձակումին ենթարկուեցանք: Անոնք տապարներով ու բիրերով մեր վրայ խոյացան եւ անգթօրէն խողխողեցին: Մեզմէ շատերը մեռան, բայց մենք երկու ընկեր ողջ մնացինք: Անօթի ու ծարաւ եւ վիրաւոր` օրերով քարի մը տակ մնացինք: Վերջապէս բարի հովիւ մը հանդիպեցաւ եւ մեզի մեղքնալով` քանի մը հաց տուաւ: Ես այդ հացերէն մէկ հատը պահելով` գաղտնաբար կերայ: Արդեօք հիմա հաղորդութեան արժանի՞ եմ:
Խեղճ մարդը յիսուն տարիներ այս վիշտը սրտին, խղճի խայթով կը տառապէր: Ուստի զայն իր խղճի խայթէն պէտք էր ազատել: Ծռեցայ ու իր վէրքը համբուրեցի: Եւ…
– Գարեգի՛ն աղա, դուն արդէն քու ապաշխարանքդ քաշեր ես: Եթէ Աստուած քեզ չներէ, քո մեղքիդ պատասխանատուութիւնը ես իմ վրաս կ՛առնեմ: Դուն հաղորդութեան կարօտ մի՛ մնար, թերեւս անգամ մըն ալ քահանայի մը չես հանդիպիր…
Աչքերէն կայլակներ թափելով` սրբութիւնը ճաշակեց:
Ես այլեւս բան մը չէի տեսներ, շուրջս մշուշ էր պատեր: Մատներս բացուող բերաններու մէջ փշրանքներ կը դնէին: Մօրուքիս թելերէն ցօղեր կը մաղուէին… հազար ու մէկ մեղքերու բեռը շալկած: Ու ես կ՛երթամ…
Մարդիկ կ՛այլակերպին, հոգիները կը կերակրուին: Պայծառ քոյրիկը եղածներէն անտեղեակ` իր քովը կեցողին կը հարցնէ.
– Ասոնք քահանային առջեւ ինչո՞ւ կը ծնրադրեն: Եւ ան ալ անոնց բերանը ի՞նչ կու տայ…
Պայծառ քոյրիկը երկար տարիներ օտարութեան մէջ մնացեր է: Եկեղեցի, օրէնք, կրօն ու սովորութիւն իրեն համար առեղծուած մըն են: Ան միայն մէկ բան գիտէ.
«Ես հայ եմ»:
Գիւղացիները տարիներէ ի վեր Ս. Սարգիսի ծոմը կը բռնեն ու տօնը կը տօնեն: Բայց անոնք այս տարի Ս. Սարգիսը տեսան ու ճանչցան: Ես ալ անոնց հետ մօրմէս իմացած երգը կը կակազեմ.
Ս. Սարգիս,
Սուրբը սրտիս,
Բռնէ գօտիս,
Չելլէ հոգիս…
Սուրբն է ձիաւոր,
Ճամբաներէն հեռաւոր,
Կու գայ, կ՛իջնէ մօտը մեր,
Կը վառէ մոմերը բոլոր…
Այդ օրը երիտասարդներու մեծագոյն տօնն է: Սեղաններու շուրջ բոլորուած` իւրաքանչիւրը տեսած երազները կը պատմէ: Ծերերը իրենց երիտասարդութեան յիշատակները կը վերյիշեն, Ս. Սարգիսի հրաշքներու վկայութիւններ կու տան:
Բայց ես Գարեգին աղային դէմքին արտայայտութիւնները դիտելով` կ՛ուրախանամ: Ան իր մեղքերէն ազատած, վերստին է ծնած: Ան երիտասարդ է, ես ծեր: Ան սրբացած է, ես մեղաւոր: Եւ սակայն մենք մտերիմներ ենք…
Ո՜հ, ինչ անուշ է մեղաւորը ուրախացնել, սգաւորը մխիթարել, մերկը հագուեցնել, անօթին կշտացնել, հիւանդին այցելել, բանտարկեալին իր խուցին մէջ մտերմանալ: Մեղքերս սրբելու մկրտարան մը որոնելու, ու ես կ՛երթամ…
ՇԱՒԱՐՇ ՔՀՆՅ. ՊԱԼԸՄԵԱՆ
Հայաստանի Մետաքսը
Մետաքսագործութիւնը արդիւնաբերութեան հնագոյն ճիւղերէն մէկն է Հայաստանի մէջ: Պատմաբաններու վկայութեամբ, հայերը շերամապահութեամբ սկսած են զբաղիլ Ե. դարուն: Հետեւաբար պէտք է ենթադրել, որ մետաքսի մշակումը եւ կերպասի պատրաստութիւնը Հայաստանի մէջ 1400-1500 տարուան պատմութիւն ունի:
Պատմական աղբիւրներու համաձայն, միջին դարերուն Հայաստանի մէջ հիւսուածեղէնի առեւտուր տեղի կ՛ունենար: Մետաքսի արտադրութեան յաջողութիւնը կը բացատրուի երկրին կլիմայական պայմաններով եւ աշխարհագրական դիրքով, որոնք կարելիութիւն կը ստեղծէին արտադրել բոժոժը եւ վաճառել հիւսուածեղէնները:
Կարգ մը պատմաբաններու վկայութեամբ, հայկական մետաքսէ բանուածքները իրենց որակով աւելի բարձր էին, քան` ամբողջ աշխարհին ծանօթ հռոմէական մետաքսեղէնը: Հին եւ միջնադարեան Հայաստանի մէջ կտորները ոչ միայն կը ներկէին, այլեւ կը ծաղկանախշէին:
ԺԱ. դարէն հայ առեւտրականները սկսան թափանցել Ռուսիա` մետաքսի առեւտուր կատարելու: Մերձվոլկեան չուվաշները մինչեւ այսօր ալ մետաքսը կ՛անուանէին «Էրմէնփուրսան» (հայկական մետաքս):
Հակառակ երկրին արձանագրած ծանր տագնապներուն` խաղաղ ժամանակաշրջաններու մէջ մետաքսի արտադրութիւնը միշտ կարեւոր տեղ գրաւած է Հայաստանի տնտեսութեան մէջ:
ԺԹ. դարուն ռուսական դրամագլուխը կը թափանցէ Հայաստան: Երեւանի նահանգին մէջ կը հաստատուին բոժոժի մշակման, իսկ անոնց հետ մետաքսագործական տնայնագործական ձեռնարկութիւններ: Ի. դարու սկիզբը Երեւանի նահանգին մէջ արդէն կային մետաքս արտադրող եօթը գործարաններ, ուր տարին կը մշակուէր 138 փութ մետաքսաթել:
Օրտուպատի մէջ կը բացուի նաեւ արհեստանոց մը, ուր կը պատրաստուին թաշկինակներ, վերմակներու երեսներ եւ այլն: Այդ արհեստանոցը ունէր ութ ջուլհակահաստոց:
Հայաստանի Հանրապետութեան շրջանին, հակառակ աննպաստ իրերու վիճակին, ճիգ թափուեցաւ մղում տալու մետաղագործութեան արտադրութեան:
Ներկայիս շերամապահութիւնը յատկապէս զարգացած է հետեւեալ շրջաններուն մէջ` Մեղրի, Կապան, Գորիս, Աշտարակ, Էջմիածին, Արմաւիր, Շահումեան:
1932-ի արտադրութիւնն էր` ութ հազար մեթր մետաքսէ հիւսուածք, 1938-ին` 139.800, իսկ 1955-ի արտադրութիւնը, 1932-ի հետ բաղդատած, եղաւ 33 անգամ աւելի:
Հայաստանի արտադրութիւնը կ՛արտածուի 150 երկիրներ: Կարեւոր նմուշներ պիտի ցուցադրուին Դամասկոսի եւ Մոնրէալի մէջ` միջազգային տօնավաճառներուն:
Ներկայիս, դժբախտաբար, բոժոժի արտադրութիւնը նուազած է անհոգութեան պատճառով: Դեռ քանի մը տարի առաջ համայնական տնտեսութիւնները կ՛ամբարէին 60-70 թոն բոժոժ, իսկ անցեալ տարի քանակը իջաւ 36 թոնի:
Եթէ յատուկ ուշադրութիւն չդարձուի, յատկապէս թթենիներ տնկելու գործին մէջ, մետաքսի արտադրութիւնը կը նուազի զգալի չափով:
Բ. ԵՂԻԱԶԱՐԵԱՆ
