Ն. Պ.
– «Մեր երկիրը, մեր հողը մեր մայրն է, եւ աշխարհում նրանից աւելի քաղցր բան չկայ: Սիրէ՛ք նրան, ինչպէս սիրում էք ձեր հօրն ու մօրը, որովհետեւ մեր հողը մեր բոլորիս ծնողն է»:
– «Հայրենիքի անունից սխրանքներ գործել եւ հաւատալ յաղթանակին. ահա սա՛ է մեր ուժի աղբիւրը»:
– «Ես պատերազմին շատ եմ պէտք, ինձ գնդակ չի կպչի, իսկ եթէ զոհուեմ, միայն դաւադիր ականից կը լինի»:
– «Եթէ զոհուեմ, զինուած, մաքուր հագնուած կը գաք թաղմանս ու գլխիս տակ դաշոյն կը դնէք, որ էն աշխարհում էլ պայքարեմ»:
– «Ինչքան մենք ենք մեր ազգը սիրում, գոնէ մի փոքր էլ ազգը մեզ սիրի»:
ԴՈՒՇՄԱՆ
Այսօրինակ գաղափարներով եւ ջերմեռանդ հաւատքով տոգորուած հերոսական հայորդիներու թանկագին արեամբ եւ գերագոյն զոհաբերութեամբ հայ ժողովուրդը նուաճեց Արցախի ազատագրումը: Անոնց աներեր կամքին եւ անսակարկ անձնազոհութեան անպարտելի ուժով հայ ժողովուրդը կեանքի կոչեց եւ կռանեց իրողապէս ազատ ու անկախ Արցախի Հանրապետութիւնը:
Ահա ազատամարտիկ այդ հերոսական սերունդին ներկայացուցչական դէմքերէն է կրակի մկրտութեամբ Դուշման անուանակոչուած Վարդան Ստեփանեանը, որուն ծննդեան տարեդարձը կը նշենք մարտ 9-ին:
Դուշման ծնած է 1966-ին, Երեւան: Հիմնական ուսումը ստացած է Երեւանի Յովհաննէս Թումանեանի անուան թիւ 32 միջնակարգ դպրոցին մէջ, ուր ուշադրութիւն գրաւած է իր գերազանց յառաջադիմութեամբ, ինչպէս որ կը վկայեն կենսագիրները:
Մանկութեան տարիներուն շատ ժամանակ անցուցած է գրադարանի մէջ, ուր կ’աշխատէր մայրը` տիկին Զարուհին: Վարդանի ընթերցումներուն ծանրութեան կեդրոնը եղած են Չարենց, Թումանեան եւ Շիրազ:
1983-ին աւարտելով դպրոցը` աշխատանքի անցած է Երեւանի բուրդէ գործուածքներու գործարանին մէջ: 1984-ին կամաւոր ծառայութեան անցած է Աֆղանիստան տեղակայուած խորհրդային բանակի կազմին մէջ: Ինչպէս ինք խոստովանած է հետագային, Վարդան իր բանակային ծառայութեան ժամանակ երազած է տիրապետել ռազմական արուեստի հմտութիւններուն: Կարծէք` կը նախազգար, որ հայ ժողովուրդին համար կը սպասուէր պատերազմ մը, որ պիտի ըլլար աֆղանականին չափ եւ աւելիով դաժան ու արիւնալի.
– «Աֆղանիստան ծառայելու գնացի կամաւոր, ուզում էի լաւ կռուել սովորել եւ կռուեցի: Վատ զինուոր չեմ եղել եւ միշտ հաւատացել եմ, որ մի օր հայոց բանակի զինուոր եմ լինելու»…
Զօրացրուելէ ետք Վարդան ընդունուեցաւ Երեւանի պետական համալսարանի իրաւաբանական բաժինը: Ուսման նուիրուած այդ ժամանակը շատ կարճ տեւեց սակայն:
1988-ին բռնկեցաւ արցախեան պահանջատիրական շարժումը եւ 22-ամեայ համալսարանականը, իր սերունդի «լաւագոյն տղերք»-ի օրինակով, ամբողջապէս նուիրուեցաւ արցախեան պայքարին` հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական շարժման մերօրեայ շղթայազերծումին յառաջամարտիկներէն դառնալով:
Շարժման առաջին իսկ փուլերէն Վարդան ճանաչում ու յարգանք նուաճեց ոչ միայն ազատամարտիկ իր ընկերներուն, այլեւ ժողովրդային շրջանակներուն մօտ: Իր կենդանութեան իսկ դարձաւ բառին բուն իմաստով առասպելատիպ հերոս:
Նոյնինքն ազերի նախայարձակներուն կողմէ անմիջապէս «Դուշման» մակդիրը ստացաւ Վարդան Ստեփանեան` ռազմի ճակատներուն վրայ իր քաջագործութեանց եւ մարտունակութեան համար:
Արցախեան իր գործունէութեան սկզբնական քայլերէն իսկ Վարդան միացած էր Դաշնակցութեան մեծ ընտանիքին եւ գաղափարական այդ պորտակապը մղում տուաւ Դուշմանի հերոսական երթին: Արժանաւորապէս մարմնաւորեց արցախեան ազատամարտի դաշնակցականի ֆետայական խոյանքը` Նիկոլ Դումաններու եւ Հրայր Դժոխքներու հարազատ ժառանգորդն ու մերօրեայ կենդանի ճառագայթումը դառնալով: Ֆետայական այդ ներշնչումով ալ Դուշման չէր ծամծմեր բառերը, երբ ընդվզումով կը խարանէր պարտուողականութիւնը իր սերնդակիցներուն.
– «Ամօթ է այն երիտասարդների համար, ովքեր գնում են Ռուսաստան եւ դառնում այնտեղ հնոցապան կամ մեխանիկ: Թուրքիան մեր դարաւոր թշնամին է, ո՞վ պէտք է դառնայ զինուոր կամ սպայ, ո՞վ պէտք է կռուի»:
Դուշման միայն 26 տարի ապրելու բախտ ունեցաւ. երիտասարդական իր լաւագոյն չորս տարիները` 1988-1992, ան նուիրաբերեց հայ ժողովուրդին եւ Արցախի ազատագրութեան:
Քառամեայ այդ հերոսապատումը արձանագրուած ու անմահացած է համապատասխան գրականութեամբ: Դուշման այն ազատամարտիկներէն է, որուն մարտական կենսագրութիւնն ու մտածողութիւնը բաց եւ յաւերժ ուսանելի գիրք են հայոց սերունդներուն համար: Նաեւ` մարտական իր ընկերներուն կողմէ յղացուած երգերով եւ տեսանիւթերով անմահացան գործն ու կերպարը Վարդան Դուշմանի, որուն մէջ հայրենի հողին պաշտամունքը անհուն եւ անսահման է:
Ականատես կենսագիրները կը վկայեն, թէ ձեռքով կը վերցնէր բուռ մը հող եւ կ’ուտէր զայն` պահանջելով, որ նոյնը ընեն նաեւ իր մարտիկ տղաները: Յետոյ կը սկսէր խօսիլ` պատգամելով, որ` «մեր երկիրը, մեր հողը մեր մայրն է, եւ աշխարհում նրանից աւելի քաղցր բան չկայ: Սիրէ՛ք նրան, ինչպէս սիրում էք ձեր հօրն ու մօրը, որովհետեւ մեր հողը մեր բոլորիս ծնողն է»:
Դուշմանի քառամեայ գործունէութեան եւ մղած հերոսական կռիւներուն առասպելական երկար շարքէն կ’արժէ յիշատակել անոր վերջին ամիսներու քաջագործութիւնները, որոնք բախտորոշ նշանակութիւն ունեցան արցախեան պայքարի յաղթանակով պսակումին մէջ:
Կը պատմեն, որ` «1991-ի հոկտեմբերի 30-ին, «Դաշնակցութիւն» ջոկատի կազմում, որի հրամանատարն էր Աշոտ Ղուլեանը (Բեկոր), Դուշման մասնակցում է ԼՂՀ Հադրութի շրջանի Տող գիւղի ազատագրման մարտերին: Այնուհետեւ Վարդանի ջոկատը մտնում է Քարագլուխ գիւղ, որը ազրպէյճանցիների կողմից իրականացուած «Օղակ» գործողութեան արդիւնքում աւերակ էր դարձել:
«Վարդանի տղերքի յաջորդ յաղթանակը Ստեփանակերտի արուարձան Կրկժանի` ազրպէյճանական ամուր յենակէտի ոչնչացման ուղղուած գործողութիւնն էր` 1992 թուականի յունուարի 22-ին: Կրկժանն ուղիղ կապ ունէր Շուշիի հետ, որտեղից թուրքերն անընդհատ մարդկային ու ռազմական համալրում էին ստանում:
Կրկժանի համար մղուող դիրքային մարտերը տեւեցին աւելի քան մէկ ամիս եւ ահա եկել էր վճռական յարձակման անցնելու պահը: Հայկական գրոհը սկսուեց գիշերը` երկու ուղղութեամբ:
Քարինտակի յաղթանակը դարձաւ հայկական ուժերի առաջին խոշոր յաղթանակը արցախեան պատերազմում: Սա դրեց հայերի իրար յաջորդող յաղթանակների սկիզբը:
«Յաջորդ կարեւորագոյն յաղթանակներից էին Խոջալուի կրակակէտների ոչնչացումը փետրուարի 25-26-ի գիշերը եւ Ստեփանակերտի օդակայանի ու Ստեփանակերտ-Ասկերան ճանապարհների բացումն ու ազատագրումը ազերիներից: Գործողութիւնն իրականացուեց փայլուն կերպով եւ դարձաւ անգնահատելի յաղթանակ ԼՂՀ մայրաքաղաքի ու շրջափակման մէջ գտնուող բնակավայրերի անվտանգութեան ապահովման համար:
«Դուշմանը վստահութիւն էր ներշնչում իր տղաներին: Նրա համոզուածութիւնը, որ հայերը անպայման կ՛ազատագրեն Արցախ աշխարհի պատմական Շուշի մայրաքաղաքը, ոգեպնդում էր տղերքին:… Հայ զէնքի, հայ զինուորի իսկական սխրանքը դարձաւ հնամենի Շուշիի ազատագրումը ազրպէյճանաթուրքական 72-ամեայ գրաւումից:
Անառիկ բերդ յիշեցնող Շուշի մտած ստորաբաժանումների մէջ առաջիններից էր Աշոտ Բեկորի գլխաւորած առաջին` դաշնակցական վաշտը, որի մէջ մտնում էր նաեւ Դուշման Վարդանի գլխաւորած խումբը»:
Մայիս 1992-ի ամբողջ տեւողութեան Վարդան Դուշման գրոհի մէջ եղաւ` արցախեան ազատամարտիկներու հայրենակերտումի մեծ խոյանքին յառաջապահ դիրքերէն: Շուշիի ազատագրումէն ետք հալածեց անարգ թշնամիի տակաւին դիմադրող ուժերը եւ միշտ յաղթանակով պսակեց իր ձեռնարկած գործողութիւնները:
Այդ մթնոլորտին մէջ ըսուած խօսք է Դուշմանի այն կանխատեսումը, թէ` «Ես պատերազմին շատ եմ պէտք, ինձ գնդակ չի կպչի, իսկ եթէ զոհուեմ, միայն դաւադիր ականից կը լինի»:
Ինչպէս կ’ըսեն` մեծերը կը նախազգան գալիքը…
Այդպէս ալ եղաւ. Դուշման զոհուեցաւ 1992 թուականի յուլիս 3-ին, Արցախի Միւրիշէն գիւղի մերձակայքը, դաւադիր ականի պայթումին հետեւանքով… երբ իր ընկերներուն` Երոյի (Արմէն Երիցեան) եւ Արայիկի (Արա Աւագեան) հետ մարտական առաջադրանք կը կատարէին ԼՂՀ Մարտունի շրջանին մէջ:
Դումանի կտակն էր. «Եթէ զոհուեմ, զինուած, մաքուր հագնուած կը գաք թաղմանս ու գլխիս տակ դաշոյն կը դնէք, որ էն աշխարհում էլ պայքարեմ»:
Վարդան Դուշմանի մարմինը յանձնուեցաւ իր այդքա՜ն սիրելի հողին` Եռաբլուրի մէջ:
Դուշմանի օրինակով հայոց քաջորդիները իրենց արեամբ նուաճեցին հայ ժողովուրդին արդար իրաւունքը, որպէսզի ազգովին մենք 21-րդ դար եւ նոր ժամանակներ մուտք գործենք յաղթահասակ, ամրապինդ մէջքով եւ բաց ու պայծառ ճակատով:
Երբ ազատագրուեցաւ Շուշին, Դուշման ձայն տուաւ հերոսական իր ուղին հարթած անմահ ֆետայիներուն.
– Մե՛ր պապեր, հայոց Շուշին ազատագրուեց, լոյս իջաւ ձեր տառապած հոգուն, հանգիստ ննջէք…
Տարբեր աւանդ չէր կրնար կտակել ԴՈՒՇՄԱՆ մկրտուած դաշնակցական ֆետային, որ առիթով մը ըսած էր մօրը.
– Լաւ է քսանհինգ տարի ապրել տղամարդու պէս, քան` տասնեակ տարիներ գոյութիւն քարշ տալ… Մարմինս մի օր հողը պիտի մաշի. թող որ ազգիս համար մաշեմ այն:
