Նոթեր Ու Նետեր
Թուրքիոյ
Երկրաշարժէն Ետք
Հայրենակից մը պատմեց.
– Քանի մը օր առաջ ընկերոջ մը հետ ժամադրուած էի փարիզեան սրճարանի մը մէջ: Որոշեալ ժամէն բաւական առաջ հասած ըլլալով` սեղան մը գրաւեցի, գարեջուր մը ապսպրեցի ու բացի ֆրանսական օրաթերթ մը: Քիչ ետք քովի սեղանս գրաւեցին երկու հոգի: Թուրքեր էին: Այնպէս ձեւացուցի, որ ես թաղուած եմ ընթերցանութեան մէջ: Կը փափաքէի ունկնդրել իրենց խօսակցութիւնը: Նախազգացումս կ՛ըսէր, որ պիտի լսէի կարեւոր բաներ: Արեւելքցիի չնմանելուս` վախ չունէի, որ թուրքերը կասկածէին ինձմէ: Ապսպրեցին մէյ մէկ սուրճ, մէյ մէկ քոնեաքով, ու սկսան ծխել, խմել ու խօսիլ: Իրենց զրոյցէն յայտնի եղաւ, որ մէկը հաստատուած էր Ֆրանսա, իսկ միւսը նոր եկած էր Անգարայէն: Ֆրանսա հաստատուածը հարցումներ կ՛ուղղէր ծանօթներու մասին, միւսն ալ կու տար տեղեկութիւններ:
Վերջապէս, ֆրանսաբնակը հարցուց.
– Հապա՞ սա երկրաշարժի աղէտը…
Միւսը պաղարիւնութեամբ պատասխանեց.
– Ի՛նչ կ՛ըսես, եղբա՛յր: Այդ երկրաշարժը աղէտ մը չէր, այլ օրհնութիւն մըն էր: Երանի՜ թէ երկու-երեք տարին անգամ մը պատահի այդ կողմերը…
– Բան մը չեմ հասկնար ըսածէդ:
– Հիմա կը հասկցնեմ ու կը հասկնաս:
Տեղեկատու էֆենտին, որ իրազեկ կ՛երեւէր, քոնեաքի սկահակը մէկ ումպով դատարկեց, նոր մը ապսպրեց` տեսնելով, որ իր ընկերակիցը ըմպելու համար կ՛ընթանայ դանդաղ:
Կը փափաքէի, որ ժամադրուած ընկերս ուշանայ: Կը վախնայի, որ անոր գալուստով մեր հայ ըլլալը կ՛ելլէ երեւան:
Թուրքը նոր բերուած, սկահակէն ումպ մը քաշելով` սկսաւ խօսիլ:
– Օրհնութիւն ըսի երկրաշարժին համար: Այդպէս է: Եւ` քանի մը տեսակ: Նախ` դուրսէն եկած օգնութիւնները իւրացուցինք: Այն մարդիկը, որոնք մեռան երկրաշարժին պատճառով, արժանի էին մահուան: Այն տուները, որոնք փլան, արժանի էին փլչելու: Այդ կողմերու բնակիչները քիւրտեր են ու քրտախօս են: Եւ թթու ազգայնական են: Կ՛ատեն ու կ՛ատեն մեզ: Անոնց միակ երազն է ապստամբիլ թուրք կառավարութեան դէմ եւ հիմնել անկախ Քիւրտիստան մը: Ասիկա կասկած մը չէ, բացարձակ իրականութիւն մըն է: Կառավարութեան կողմէ, քանի մը անգամ, լաւ քրտերէն գիտցող թուրքեր ղրկուեցան անոնց մէջ, որոնք քիւրտ քոմիթաճի ձեւանալով` տեղեկացած են անոնց գաղտնիքներուն: Անոնց նպատակն է միանալ Իրաքի քիւրտերուն` կազմելու համար մեծ Քիւրտիստան մը: Կը սպասեն, որ ժամանակը գայ, յարմար առիթ մը ներկայանայ: Երկրաշարժը եղաւ ի նպաստ թուրքերուս: Այս հողը վտանգաւոր է, այս տողը անիծեալ է ըսելով` զանոնք ցրուեցինք թրքական գիւղերու մէջ: Եւ այդպէս, անոնք դադրեցան համախումբ ապրելէ, մեծամասնութիւն ըլլալէ: Պէտք է թրքերէն սորվին ու թրքանան ժամանակի ընթացքին: Պէտք է կլլենք այդ քիւրտերը, ապա թէ ոչ անոնք է, որ պիտի կլլեն մեզ:
Ուրախ էի, որ ընկերս չէր գար:
Ունկնդիր թուրքը ըսաւ.
– Ուրախ եմ, որ լուսաբանեցիր զիս: Ուրեմն այդպէս, այդ հընզըրները անկախութիւն կ՛երազեն, դեռ չեն յուսահատած, չեն հրաժարած:
– Ինչո՞ւ յուսահատին, երբ Իրաքի իրենց եղբայրները յաջողութեան ճամբուն մէջ են: Եւ միայն քիւրտերը չեն մենէ հող պահանջողները: Կայ աւելի մեծ փորձանքը. Հայը…
– Մեզի կը մնայ քիւրտերը լարել հայերուն դէմ:
– Այդ խաղը հինցած է, ա՛լ չ՛անցնիր: Այդ խաղը խաղացինք ժամանակին: Հիմա քիւրտերը չարաչար կը զղջան, որ թուրք կառավարութեան գործիք եղան ու հալածեցին հայերը: Հիմա քիւրտերը եղբայր կ՛անուանեն հայերը:
– Եթէ այդ երկուքը միանան, գործ ունինք:
– Հոգուով միացած են, բայց դեռ գործի չեն սկսած:
– Կ՛երեւի կը սպասեն յարմար առիթի:
– Հայերուն համակիր են արաբներն ու յոյները:
– Կը մնայ կեաւուր Մոսկոֆին համաձայնութիւնը:
– Ահա այն ատեն հապը կը կլլենք: Մոսկոֆները երբոր գան, որո՞ւ ձեռքէն փախչինք, մոսկոֆներո՞ւն, թէ՞ մեր երկրի մոսկոֆճիներուն: Ամէն ինչ մեր ձեռքէն պիտի առնուի, մեր կալուածները պիտի գրաւուին, մենք ալ, ո՛վ գիտէ ո՛ւր պիտի քշուինք փերիշան վիճակով…
– Այդ օրին չհասած` գիտնալու ենք մեր ընելիքը…
Բարեկամս, որուն կը սպասէի, եկաւ: Բարեկամս կը պոռար իր հայ ըլլալը: Պիտի խօսէր ու յայտնի պիտի ըլլար: Շահեկան խօսակցութիւնը կանգ առած էր իր ամէնէն անուշ տեղը: Եղածը եղած էր: Ա՛լ կ՛ուզէի, որ ամբողջովին հասկնան մեր երկուքին հայ ըլլալը, ու դիտմամբ թրքախառն հայերէնով ընկերոջս ըսի.
– Աշք օլսուն, արխատաշ, թամ սահաթը սահաթին եկար:
Մինչդեռ ընկերս ապշած ինծի կը նայէր, երկու թուրքերը կայծակնահար եղած` հաշիւը մաքրեցին ու փախան, ինչպէս պիտի փախչին օր մը քիւրտերուն առջեւէն:
ՆՇԱՆ ՊԷՇԻԿԹԱՇԼԵԱՆ
