ՄՀԵՐ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ
Ստորեւ` այս հարցադրումներուն առնչուող թիւեր, օրինակներ եւ պատկերներ: Տեղեկատուական այս (յաճախ` չոր ու կրկնութեան նմանող) մանրամասնութեանց թուարկումը, հատուածի աւարտին, կը դառնայ ինքնաբացատրական:
1.- Միջինարեւելեան գաղութներ – Ասոնց կարեւորագոյնները տարբեր տարողութիւններով վճարած են ու կը շարունակեն վճարել տարածաշրջանի վերիվայրումներու գինը (յատկապէս` Եգիպտոս, Լիբանան, Իրան, Իրաք եւ Սուրիա): Բոլորին մօտ հասարակ յայտարարը անդամներու թիւի սուր կրճատումն է եւ ընկերային յօրինուածքի որոշակի նօսրացումը: Ուսումնական կառոյցները անխուսափելիօրէն ազդուած են այս ցնցումներէն, սակայն գէթ Լիբանան, Սուրիա եւ Իրան կը պահեն հայեցի դաստիարակութեան մը անհրաժեշտ աւանդը, հիմունքներն ու ուղեգիծը: Վիճակագրական ստոյգ տուեալներու բացակայութեան, տարբեր աղբիւրներէ քաղուած վարկածային համրանքներով, ամբողջ շրջանի հայութեան թիւի գումարը կը տարուբերի 300 հազարէն 350 հազարի միջեւ: Թէ այս թիւերուն համեմատ` քանի՞ հայկական վարժարան կը գործէ ամբողջ շրջանին մէջ, դժբախտաբար թիւերը կը պակսին մեզի առայժմ: Սակայն հարցականը, քանակական թէ հեռանկարային առումով, կը մնայ հաշուարկելի պատասխանի կարօտ: Ճշգրիտ համեմատութեան օրինակ կարելի է բերել միայն Լիբանանի պարագան, որուն վարժարաններու պատկերին շուրջ` 2013-ի «Կիւլպէնկեան» հիմնարկի ուսումնասիրութիւն մը ցոյց կու տայ հետեւեալ թիւերը.
25 հայկական վարժարաններ ունին (ոչ բոլորը` երկրորդական կարգերով) 6951 աշակերտներ (սուրիահայ աշակերտները ներառեալ): Հայերէն նիւթերու դասապահերու միջինը շաբաթական 40-ի վրայ` 9,5 է նախակրթարանի Ա. կարգերուն մօտ, 8,3` Ե. կարգեր, 4,8` ԺԱ. կարգեր եւ 1,6` ԺԲ. կարգեր:
Գաղութի համրանքը կը գնահատուի` 80-100 հազար:
2.- Արեւմուտք – Եւրոպայի (արեւմտեան թէ արեւելեան) գաղութները, Ամերիկաներն ու Աւստրալիան, հակառակ ցամաքամասային հեռաւորութիւններուն, մեր գաղութներուն միջեւ կարելի է շատ մը հանգիտութիւններ եւ զուգահեռներ գտնել` ուսումնական ենթակառոյցի, իրադրութեանց, օտար(աց)ման վտանգին եւ հայեցի դաստիարակութեան մարտահրաւէրներուն իմաստով: Մերկ հայեացքով կարելի է վկայել որ տիրապետող մշակոյթներու եւ տարածաշրջաններու երկիրներու միջավայրային ազդեցութեան տակ, մեր վարժարաններէն ներս թէ դուրս,հայեցի դաստիարակութիւն ջամբելը ոչ թէ հոսանքն ի վեր թիավարում մըն է այլեւս, այլ բազմապիսի կլանող ազդակներու ոլորապտոյտին մէջ` ծփում եւ շնչառութիւն պահելու սիզիփոսեան ճիգ մը:
Գաղութէ գաղութ փաստի կարօտող համրանքները հայութեան ընդհանուր գումարը կը տարուբերեն 3 միլիոնէն 3,5 միլիոնի միջեւ: Մօտաւոր համեմատութիւններու օրինակներ կարելի է բերել շրջաններու առաւել հայահոծ եւ կեդրոնական համայնքներէն հետեւեալները.
Ըստ տեղական հայ մամուլի հրատարակած տուեալներուն, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու Արեւմտեան ափի (յատկապէս` Քալիֆորնիա) հայկական վարժարաններ յաճախող աշակերտներու թիւը կը հասնի 6000-ի (այլ գնահատումով մը` 5000), ի դիմաց 50 հազար այլ հայ աշակերտներու, որոնք օտար կրթական հաստատութիւններու մէջ կ՛ուսանին: Ամերիկահայութեան ընդհանուր թիւը կը գնահատուի շուրջ 1,500,000-ով, իսկ ափէ ափ ամէնօրեայ դպրոցներու թիւը` 26 (այլ աղբիւրի մը համաձայն` 22: Արեւելեան Ամերիկայի մէջ «մէկ ձեռքի մատներու վրայ կը համրուին հայկական դպրոցները, իսկ արեւմտեան Ամերիկա` «կը հասնին մէկ ու կէս տասնեակի»):
– Ֆրանսահայութեան թիւը կը տարուբերի 400 հարիւրէ 500 հազարի միջեւ: Հոն կը գործեն 7 ամէնօրեայ վարժարաններ, որոնցմէ 5-ը նախակրթարան, մէկը միջնակարգ եւ միայն մէկ` երկրորդական, որ Մարսէյի Համազգայինի ճեմարանն է: Փարիզ կը գտնուին անոնցմէ 4-ը, մէկական հատ ալ` Լիոն,Նիս եւ Մարսէյ: Հայ աշակերտութեան կը տրուի 60 հազարի համրանք, որոնցմէ շուրջ 1500-ը կը յաճախէ հայկական վերոգրեալ վարժարանները:
Ուշագրաւ է Արժանթինի մայրաքաղաք Պուէնոս Այրեսի հայկական 7 ամէնօրեայ վարժարաններու պարագան: Իրենց հիմնադրութեան օրէն միայն հայ աշակերտութեամբ ճամբայ ելած այս կրթօճախները բոլորն ալ ներկայիս խառն աշակերտութիւն ունին (հայ եւ ոչ հայ, օրինակ` Խրիմեան վարժարանը ունի 650 աշակերտ, որոնց 55 տոկոսը հայեր չեն): Իրերու այս դրուածքը արդիւնք է առաւելաբար տնտեսական ազդակներու, ինչպէս նաեւ` քաղաքի հայ համայնքի տեղամասային շարժերուն: Համայնքին թիւը կը հասնի 80 հազարի:
Ոչ հայ աշակերտներուն գծով Խրիմեան վարժարանի պատասխանատուներու փոխանցած բացատրութիւնը կ՛ըսէ, թէ` «կը խօսինք ընտրանքով հայերու մասին, անոնք որոնք որդեգրած են հայ ըլլալ եւ իրենց ինքնութիւնը հարստացնել «հայկական»-ով (…) միեւնոյն ժամանակ, Հայկական հարցի նկատմամբ յանձնառութիւն կը ստանձնեն եւ զայն կը պաշտպանեն: Անոնք մեր լաւագոյն դեսպաններն են, որոնք կը տարածեն մեր մշակոյթն ու պահանջները»:
Նոյն պատասխանատուներուն փոխանցած տուեալներուն համաձայն, շաբաթական 40 ժամի վրայ նախակրթարանի մէջ կը դասաւանդուի հինգ ժամ հայոց լեզու, հինգ ժամ ալ հայ մշակոյթ` սպաներէնով: Բոլոր աշակերտներն ալ պարտաւոր են հետեւիլ հայեցի նիւթերուն: Երկրորդականի պարագային, շաբաթական 30 ժամերու վրայ վեց ժամը հայերէն նիւթերու յատկացուած է, երկու ժամ` լեզուի, մնացեալը` արուեստ, պատմութիւն, մշակոյթ եւ պար` մէկական ժամ: Հոս միայն հայ աշակերտներուն համար պարտադիր են նիւթերը:
Ամէնէն բարացուցական յայտարարութիւնը, որ կու գայ Պուէնոս Այրեսէն, իր մէջ կը խտացնէ չորս գլխաւոր ազդակներ, որոնց ստեղծած պակասորդը արդէն կը յառաջացնէ առաջին մեծ կնճիռները: Զանոնք կարելի է ընդհանրացնել ու կապել այլ գաղութներու ալ:
«Մեր տկարութիւնը, որուն մասին խորապէս մտահոգուած ենք, հայոց լեզուի դաստիարակութիւնն է, որուն համար անհրաժեշտ են` մարդուժ, ուսումնական նիւթեր եւ ֆինանսաւորում: Կարիքը ունինք կրթական մարզին մէջ մանկավարժ անձնանազմ ունենալ մասնագիտացած` հայոց լեզուի ուսուցման մէջ: Հարկ է նշել, թէ մեր համայնքը վերջերս մեծ թիւով գաղթականներու նոր ալիքներ չէ ստացած, «հին» համայնք մըն է: Հայ ծագումով մեր աշակերտներուն մեծ հայրերն ու մեծ մայրերը Արժանթին ծնած են, անոնցմէ մեծամասնութիւնը հայերէն չի խօսիր»:
Քանատահայութիւնը ունի 4 ամէնօրեայ վարժարաններ, երեքը` Մոնրէալ, մէկը` Թորոնթօ: Անոնցմէ մին մինչեւ միջնակարգ է, միւսները` երկրորդականի բարձրագոյն կարգով: Համայնքին ընդհանուր թիւը կը գնահատուի 70-էն 80 հազար: Ամէնօրեայ այս վարժարաններու աշակերտութեան թիւը կը կազմէ 2092 աշակերտ:
Մոնրէալի երեք ամէնօրեաներէն երկուքը նախակրթարանի մէջ ունին 5 ժամ հայերէն նիւթեր` շաբաթական 30 ժամուան վրայ, երրորդը նոյն համեմատութեամբ` 4 ժամ: Վարժարաններէն մին, որ մինչեւ միջնակարգ Ը. դասարան կը հասնի, այդ կարգերուն համար կ՛ընէ շաբաթական 6 ժամ հայերէն նիւթ, իսկ միւս երկուքը, որոնք երկրորդական բարձրագոյն կարգ կը հասնին, հայալեզու նիւթերու շաբաթական միջինը 3-4 ժամ է:
Շատ աւելի յուսադրիչ է Թորոնթոյի միակ ամէնօրեայի լեզուային իմաստով հիմնարար տարիներու (նախակրթարան Ա.,Բ.,Գ.) ժամերու պատկերը` շաբաթական 9 ժամով, որ նախակրթարան Դ.-էն միջնակարգ Ը.` կ՛ըլլայ շաբաթական 7 ժամ, իսկ բարձրագոյն 4 կարգերուն համար կ՛իջնէ շաբաթը 3 ժամի:
Գոյութիւն ունին նաեւ 8 շաբաթօրեայ ու կիրակնօրեայ վարժարաններ (3 Մոնրէալ, 3 Թորոնթօ, մէկական` Քեմպրիճ եւ Վանքուվըր): Կիրակնօրեայ դպրոցներու դերը` քրիստոնէական ու Հայ եկեղեցւոյ աւանդութիւններու դաստիարակութեան մէջ կը կայանայ, իսկ շաբաթօրեայ վարժարանները կը փորձեն հայերէնի ամենատարրական գիտութիւն ու հայեցի դրոշմ փոխանցել օտար ամէնօրեայ վարժարան յաճախող սակաւաթիւ աշակերտներու:
Հակառակ անոր որ Քանատայի բազմամշակութային դիմագիծը ամրագրուած է երկրի սահմանադրութեամբ (ի տարբերութիւն Միացեալ Նահանգներու «ձուլման կաթսայ»-ի ուղղութեան) եւ որոշ դիւրութիւններ կ՛ընծայէ տարբեր համայնքներու մշակութային ժառանգութեան պահպանման, ակներեւ է անգլերէնի տիրապետող ազդեցութիւնը` բացի Քեպեք նահանգէն, ուր կ՛իշխէ պետութեան միւս պաշօնական լեզուն` ֆրանսերէնը: Նահանգային պետութիւնը կը վարէ ֆրանսախօսութեան յստակ ու նախանձախնդիր քաղաքականութիւն` յաճախ լարուածութիւն ստեղծելով երկու պաշտօնական լեզուներուն միջեւ (հակառակ ասոր` անգլիախօսութեան հարթիչ գլանին ծանրութիւնը զգալի է ամէնուրեք): Շատ հաւանական է, որ այս լարուածութիւնն ու անոր առթած լեզուական ինքնագիտակցութիւնը մէկ պատճառն են, որ հայախօսութիւնը շատ աւելի շեշտուած ըլլայ Քեպեքի հայ աշակերտութեան մեծ մասին մօտ, քան` առաւելաբար անգլիախօս մնացեալ նահանգները:
(Շար. 2)
