Ս. ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ
Ցեղասպանութեան 100-ամեակը, զայն կանխող փուլն ու մինչեւ մեր օրերը, հայ թէ օտար գրողներու համար առիթ եղան, որպէսզի յուշագրութիւններով, վէպերով, վաւերագրական հրատարակութիւններով ու ժապաւէններով, նաեւ արուեստի արտայայտութիւններով լուսարձակի տակ բերեն հայուն ու իր հայրենիքին դէմ թուրք պետութեան ոճիրներն ու դաժանութիւնները, հայրենախլումն ու այդ բոլորին հետեւանքները` առանց անտեսելու վերապրելու, գոյատեւելու եւ վերականգնելու մեր կամքը:
Վերջերս մեր սեղանին ունեցանք արժէքաւոր գիրք մը, որ լոյս տեսած է աւելի քան տարի մը առաջ, 1915-ին, սակայն անոր բովանդակութիւնը չէ պայմանաւորուած ժամանակով, այլ ունի անժամանցելի վաւերագիրի արժէք:
«Ապրելու համար» խորագրեալ գիրքը կը բովանդակէ տարօնցի Համազասպ Տէր Խաչատուրեանի (1915-1972) յուշերն ու այլ գրութիւնները, որոնք հեղինակին կողմէ գրի առնուած են 1945-46 տարիներուն, որոշ վերամշակումի ու լրացումներու ենթարկուած` 1960-ին, սակայն լոյս չեն տեսած կենդանութեան: Անոր զաւակները կը կատարեն խղճի պարտքէ մը աւելին` լոյս ընծայելով իրենց հօր գրաւոր ժառանգութիւնը:
Հատորը խմբագրած է Կարօ Յովհաննէսեան` կատարելով խղճամիտ գործ. լոյս տեսած է Պէյրութի «Շիրակ» հրատարակչատունէն. խնամուած հատոր մը` թէ՛ կազմով եւ թէ՛ հրատարակչական մանրամասնութիւններով. օրինակի համար, հատորը ըստ կարելւոյն ու առաւելագոյն չափով շրջանցած է տողաշարական ու էջադրական այն ախտերը, որոնք սովորական դարձած են ընդհանրապէս մեր նոր լոյս տեսնող հատորներուն մէջ…
Բովանդակութեան Մասին
392 էջերէ բաղկացած հատորը ունի ներքին հինգ բաժանումներ, ունի քարտէսներ, պատկերազարդ է ու հարուստ` անձնական եւ վաւերագրական արժէք ունեցող լուսանկարներով: Առաջին էջերուն կարճ բացատրական մը ունի խմբագիրը, որ կ՛ըսէ, թէ խորագիրը պայմանադրական է ու ձեւով մը կը խտացնէ յուշագրութեան ոգին, մինչդեռ հեղինակը բաւականացած էր «յուշերս»-ով: Կարճ բացատրական մը ունի նաեւ հեղինակը:
Ամէնէն ծաւալուն բաժինը կը տարածուի 9-314 էջերուն վրայ. ընդամէնը 53 ենթաբաժանումներու ճամբով հեղինակը կը վերակենդանացնէ իր, ծնողներուն, ընտանեկան հարազատներուն եւ ժառանգորդներուն կեանքի պատմութիւնը: Պատումէն առաջ, սակայն, կան ուշագրաւ եւ հազուադէպ էջեր, ուր կը նկարագրուին Մշոյ շրջանի ժողովրդային աւանդութիւնները, կենցաղային դրուագներ, գիւղական աշխատանքներ, բոյսերու եւ ծառերու տեսակները եւ այլն:
Հեղինակին յուշերը կը սկսին, հիմնականին մէջ, իր մանկութեան օրերէն, ծննդավայր Խաշխալտախ գիւղէն, որ կը գտնուէր Մուշի հիւսիսը, Սասունի ու Ս. Կարապետ վանքի հովանիին ու դրացնութեան: Հպանցիկ ակնարկութիւններով հեղինակը երբեմն կ՛երթայ նախընթաց տասնամեակները` ընդհանուր շրջագիծի մը մէջ դնելու այն դէպքերն ու ողբերգական իրադարձութիւնները, որոնք մեզի ծանօթ են համիտեան ջարդերէն մինչեւ 1915 ու Ցեղասպանութենէն ասդին երկարող դէպքերով:
Առաջին ակնարկով, անհատի մը եւ իր ընտանիքին ողբերգական ոդիսականն է հատորին այս բաժինը. 1915-ը կանխող շրջանին հայ գիւղացին մաքառումի մէջ է թուրքին ու քիւրտին դէմ` իր ստացուածքն ու ընտանիքը պաշտպանելու, իրաւունքը վերախլելու համար: Յետոյ վրայ կը հասնին տեղահանութեան-բռնագաղթի, ջարդի-կոտորածի տարիները, ինքնապաշտպանական մարտերն ու հերոսական նահատակութեան դրուագներ, ընտանիքի անդամներու մեծ մասին սպանութիւնն ու կորուստը… Յետոյ կու գան վերապրումի իրերայաջորդ փուլերը. մանուկ Համազասպը կը բաժնուի ընտանիքէն, իբրեւ հովիւ կամ աշխատաւոր կը մնայ քիւրտերու մէջ, նուազ բախտաւոր` քան Արամ Հայկազ (յիշելով «Չորս տարի Քիւրտիստանի լեռներուն մէջ» հատորը). ան ամէն օր կ՛ապրի «դամոկլեան սուր»-ի տակ, առանց վստահ ըլլալու, թէ ե՛րբ պիտի սպաննուի… Տարիներ ետք վերամիացում` մօր ու վերապրող եղբօր, տեղափոխութիւն` Տիգրանակերտ, ուր կը վայելէ հայութեան բեկորները հոգացող ազգային ձեռքերու հովանին ու խնամքը, տեղափոխութիւն` Հալէպ, ընտանեկան բոյնի կազմութիւն, թափառումներ` Պէյրութէն Հալէպ, հայկական Արաբ Փունար (այս օրերուն քրտաբնակ, ու դարձեալ աշխարհի ուշադրութեան կիզակէտերէն մէկը` Թուրքիոյ ու անոր աջակցութիւնը վայելող ահաբեկիչներու խժդժութեանց պատճառով), վերջնական բնակութիւն` Պէյրութի Հայաշէն թաղամասին մէջ, որուն առաջին բնակիչներէն, եկեղեցւոյ ու դպրոցի հիմնադիր սերունդին անդամներէն է եղած ան, վարած է ազգային ու կուսակցական ծաւալուն աշխատանք (ոչ միայն Հայաշէնի մէջ). հոս եւս ընտանեկան ողբերգութիւններ ու պայծառ օրեր կը յաջորդեն իրարու` ամբողջացնելով կեանքի «թատրոն»-ը…
Ինչպէս նշեցինք, այս բոլորը առերես կը ներկայացնեն անհատի մը ու անոր ընտանիքին ոդիսականն ու փրկութեան-վերապրումին պատմութիւնը: Սակայն ընթերցողը դժուարութիւն պիտի չունենայ անդրադառնալու, որ սա մէկ օրինակն է, ու` մշտապէս ապրող, չմոռցուող օրինակը այն հազարաւոր անհատներուն ու ընտանիքներուն, որոնք ենթարկուեցան Ցեղասպանութեան, զոհուեցան ու նահատակուեցան (ասոնք ընդհանրացած եզրեր են, հատորը կու տայ բոլոր նրբերանգները), սակայն նաեւ վերապրեցան, իրենք զիրենք խլեցին մահուան մանգաղէն ու սեփական քրտինքով կերտեցին նոր կեանք, հայրենի գիւղն ու շրջապատը պահպանելով իրենց յուշերուն ու կամքին մէջ, կամք` կորսուածին վերատիրացման, կամք` իրենց հասողութենէն անդին մնացողը յաջորդ սերունդներուն ժառանգ ձգելու…
Երրորդ բաժինին մէջ վերահրատարակութեան կը տրուին հեղինակին կարգ մը յօդուածները, որոնք ատենին լոյս տեսած են հայկական մամուլի էջերուն. լուսաբանութիւններ` Գէորգ Չաւուշի մահուան պայմաններուն մասին, ուղղումներ` այդ մասին սխալ հրապարակումներու մասին, Տարօնի աւանդութիւններ, հայկական Արաբ Փունարի կեանքին մասին որոշ վաւերագրում եւ Հայաստան այցելութենէն յիշատակներ:
Յաջորդ բաժինով, վերարտադրուած են այն մահագրութիւններն ու յուշ-էջերը, որոնք լոյս տեսած են Համազասպ Տէր Խաչատուրեանի մահուան առիթով կամ տարիներ ետք:
Վերջին գլուխին տակ խմբուած են հեղինակին կողմէ արձանագրուած կենսագրութիւններ, որոնց մէկ մասին թւումը` այստեղ, ճաշակ մը կու տայ անոր ապրումներու աշխարհին ու պաշտած տիպարներուն մասին: Այդ հերոսներուն շարքին են` Սերոբ Աղբիւր, Սօսէ Մայրիկ, Գոմսայ Կորիւն (որ եղած է իր քահանայ ու ֆետայի հօր` Տէր Խաչատուրի ընկերն ու գործակիցը), Գէորգ Չաւուշ, Կոտոյի Հաճի, Հրայր, Ռուբէն Տէր Մինասեան, Վարդան վարդապետ, Վահան Փափազեան, Բաբգէն կաթողիկոս, Գասպար Իփէկեան, Նիկոլ Աղբալեան, Լեւոն Շանթ եւ ուրիշներ:
Հատորը ունի վաւերագրական եւ վկայակոչական խորք ու արժէք: Անիկա պէտք է հասանելի ըլլայ բոլոր հայ սերունդներուն, մասնաւորաբար` մեր երիտասարդ սերունդներուն, որոնք պիտի տեսնեն, թէ Արցախի ու Հայաստանի սահմանային շրջաններուն մէջ այսօր կիրարկուող ոճիրները ինչպիսի՛ «ներշնչում»-է կը բխին եւ պատմական ի՛նչ ենթահող ունին: Աւելի՛ն. այս ու նմանօրինակ հատորներ արժանի են օտար լեզուներով հրատարակման` իբրեւ ոչ հայուն աչքին դիմաց դրուելիք գործնական հայելի` մեր կորուստներուն եւ անժամանցելի պահանջներուն:
