Անդրադարձ. Յակոբ Կիւլոյեան` Ոսկերիչ, Արուեստագէտ, Մտաւորական, Ասմունքող, Գրասէր, Բուսաբոյծ

ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ

Միայն երեք առիթներով, վիպային պայմաններու մէջ հանդիպած եմ այս իւրայատուկ անձնաւորութեան, թէեւ լիբանանահայ միութենական, ազգային-եկեղեցական-հանրային հաւաքներուն պատահականօրէն կը հանդիպէինք` իբրեւ հեռուէն ծանօթներ: Հաւանաբար 1974-ին էր, երբ Ամմանի մէջ բարեկամի մը գրասենեակը հանդիպեցայ Յակոբին` Երուսաղեմէն եկած եղբօր, որ խնդրեց ծրար մը հասցնել անոր` յաջորդ Պէյրութ մեկնելուս, եւ տուաւ անոր գործատեղիի հասցէն:

Սուրբ Նշան եկեղեցիէն ոչ հեռու, Պէյրութի կեդրոնի երբեմնի ամէնէն բանուկ եւ հայաշատ շուկաներէն էր Մաարատը` կամարներով եզերուած մայթերով, աղմուկ-պոռչտուքով, իսկական արաբական-արեւելեան շուկայ էր` զանազան տեսակի վաճառատուներով, շրջուն փերեզակներով, բեռնակիրներով, ինքնաշարժներու եւ փոքր բեռնակառքերու եռուզեռով: Յակոբին ոսկերչական գործատեղին փողոցի արեւմտեան կողմի կամարներուն վերեւ, երկրորդ կամ երրորդ յարկը կը գտնուէր: Նեղ ու երկար աստիճաններէն բարձրանալով` հասայ գործատեղին, որ բնաւ չէր նմաներ ոսկերիչի աշխատանոցի: Ամէն տեղ` պատուհանին ու դրան շեմին, գետինը եւ ոսկերչական սեղանին վրայ տասնեակներով բոյսեր կային փոքր թաղարներու մէջ եւ աստ ու անդ դիզուած` հին ու նոր գիրքեր, կարծես տնկարան էր եւ գործածուած գիրքերու խանութ:

Յանձնեցի ծրարը եւ փոխանցեցի եղբօր ողջոյնները: Արուեստագէտի յատուկ յուզմունքով անունս հարցուց, հետաքրքրուեցաւ ինձմով. լաւ կը ճանչնար իրեն արհեստակից հայրս: Հաճելի ու զուարճալի բազմաբնոյթ զրոյց մը ունեցանք իւրայատուկ աշխատանոցի միջավայրին մէջ` Ամմանի եւ զանազան նիւթերու շուրջ, ու մեկնելէս առաջ գիրքերու դէզերէն գրքոյկ մը ընտրեց ու նուիրեց ինծի:

Ափսո՜ս, որ քաղաքացիական պատերազմին ընթացքին գործատեղին անհասանելի դարձաւ, իսկ պատերազմէն ետք անարդար ու դաժան, փտածութեան մարմնացում ընկերութիւն մը իւրացուց այս եւ Կեդրոնական Պէյրութի բոլոր շուկաները եւ շրջակայ կալուածները:

1976-ին, նախաձեռնութեամբ ՀՄԸՄ-ի Ամմանի վարչութեան եւ ՀՕՄ-ին, Հայոց ցեղասպանութեան յորդանանահայութեան կողմէ ոգեկոչումի ձեռնարկին առիթով, Լիբանանէն պիտի հրաւիրէինք բանախօս մը: Պէյրութէն եկած Պօղոսը առաջարկեց հրաւիրել նաեւ իրեն ծանօթ եւ նոյն շրջանը բնակող Յակոբ Կիւլոյեանը` իբրեւ ասմունքող: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ամէնէն վտանգաւոր ժամանակներէն էր, երբ Պօղոսին հետ ժամադրուեցանք այցելելու Յակոբին բնակարանը, որ կը գտնուէր «Արեւելեան Պէյրութ»-ի ռազմական սահմանագիծին շատ մօտ, Սէյֆի փողոցի վերջաւորութեան, Պէյրութի կեդրոնը:

Ինքնաշարժով կարելի չէր հասնիլ ռազմաճակատին մօտ գտնուող անոր բնակարանը` փողոցը ռազմական զիկ-զակ պատնէշներով փակուած ըլլալուն: Բոլորովին ամայի ճամբով ու կրակոցներու աղմուկը լսելով, զգուշութեամբ, հետիոտն յառաջացանք շուրջ 600 մեթր` հասնելով փողոցի ձախին գտնուող շէնքը, ուրկէ տեսանելի էր Լիբանանի կեդրոնական Նահատակաց  հրապարակի հիւսիսային հատուածը` ռմբակոծումներէն ծակոտկէն դարձած շէնքերը եւ այժմ «անհետացած» «Սինեմա Ռիվոլին»: Զարմանքով հարցուցի Պօղոսին, թէ վստա՞հ էր, որ այստեղ տակաւին բնակող կը գտնուէր…

Շէնքին երկաթէ հսկայ դուռէն հազիւ մտած` արդէն ստացայ պատասխանս: Աստիճաններուն վրայ, փոքր թաղարներու բոյսերը դիմաւորեցին մեզ… Գերիրապաշտ էր տեսարանը, դուրսը կրակոց ու ռմբակոծում, ներսը` հայու վճռական կամքը ու կորովը, պայքարը ու կեա՛նք արտայայտող Յակոբ Կիւլոյեանին խնամած այս բոյսերը: Գրեթէ ամէն սանդղամատի վրայ, բոյսերով եզերուած աստիճաններէն բարձրացանք հաւանաբար հինգերորդ յարկ, ուր ան իրեն յատուկ ժպիտով ու եռանդուն-կայտառ ողջոյններով դիմաւորեց մեզի: Շէնքին եւ թաղամասին միակ մնայուն բնակող ընտանիքի հայրն էր ան:

Տակաւին ապշահար, կը փորձէի ըմբոշխնել երեւոյթը` մտածելով, որ ի՛նչ խիղճով այս եզակի անձնաւորութիւնը` իր տան կառչած «պահակը» պիտի հեռացնէի իր «հերոս» ընտանիքէն, այս միջավայրէն եւ զինք հրաւիրէի Ամման: Նաեւ` մտածելով շատ աւելի ապահով վայրեր բնակող հայ ընտանիքներու մասին, որոնք լքելով ամէն ինչ` ընտրեցին փախչիլն ու գաղթելը հեռաւոր երկիրներ: Հաստատ համոզումի յանգելով, որ իւրաքանչիւր լիբանանահայ ա՛յսօր պէտք էր այցելէր Յակոբին ընտանիքի իր այս տան մէջ… Տարակուսանքով` յայտնեցի մեր այցելութեան նպատակը, եւ ան ուրախութեամբ ընդունեց հրաւէրը, ու անցանք մանրամասնութիւններուն: Ափսո՜ս, որ ապահովական վիճակին աւելի վատթարացման պատճառով ճշդուած թուականին ան չկրցաւ Յորդանան ճամբորդել:

Սակայն բախտաւորութիւնը ունեցած եմ ունկնդրելու, Յ. Կիւլոյեանի կատարողութեամբ` «Անլռելի զանգակատուն» ասմունքէն հատուածներ, «Յակոբ Տէր Մելքոնեան» սրահին մէջ, հաւանաբար 1970-ին, Հայոց ցեղասպանութեան ոգեկոչումի ձեռնարկի մը առիթով: Անհաւատալիօրէն` Յակոբ Կիւլոյեան մինչեւ երկու ժամ, բացառիկ յիշողութեամբ ու ապրումով, իր յաղթանդամ ու պատկառելի ներկայութեամբ, իւրայատուկ թաւ ու որոտալից ձայնով, բեմական կատարողութեամբ  ու դէմքի արտայայտութիւններով հմայած է հանդիսականներ` սփիւռքի զանազան գաղութներու մէջ նաեւ, ասմունքելով յատկապէս Պարոյր Սեւակի «Անլռելի զանգակատուն»-ը, եւ Խաչատուր Աբովեանի «Վէրք Հայաստանի»-ն, թափանցելով ներկաներուն հոգիներուն խորերը, խոր զգացողութիւն ու օրուան խորհուրդը դրոշմելով քար լռութեամբ ու հիացմունքով հետեւող հանդիսականներուն մէջ:

Լիբանանահայութիւնը կորսնցուց իր եզակի ու ճառագայթող դէմքերէն` բազմատաղանդ արուեստագէտ, համեստ, բայց անընկճելի ազգային տիպար մը:

25 հոկտեմբեր 2016