Արեւմտահայերէնի վերածեց` ԿԱԼԻ ԱՒԱԳԵԱՆ
Երկրի վրայ մարդու յայտնուելէն հարիւր միլիոնաւոր տարիներ առաջ մոլորակը արդէն բնակուած էր տարատեսակ էակներով: Եղափոխութեան ընթացքին անոնցմէ ոմանք, օրինակ` կրիաները, ձեռք բերին այնքան համապատասխան ձեւեր, որ այլեւս դադրեցան փոխուելէ եւ մինչեւ մեր օրերը մնացին այնպէս, ինչպէս եղած են մեզոզոյեան դարաշրջանին:
Այժմ աշխարհի վրայ գոյութիւն ունի ջրային եւ ցամաքային կրիաներու մօտաւորապէս 300 տեսակ: Գոյութիւն ունին ինչպէս բուսակեր, այնպէս ալ մսակեր կրիաներ, որոնցմէ քանի մը հատը, օրինակ` ծովային կրիաները, յայտնի են իրենց ահռելի մեծ չափերով: Երկարակեաց կրիաները կրնան ապրիլ մինչեւ 100 տարի: Նշենք նաեւ, որ հսկայական կրիաներու արձանագրուած ամէնէն երկար տարիքը կը գերազանցէ 150-ը:
Դանդաղ կատարուող նիւթափոխականութեան շնորհիւ` կրիաները կրնան երկար ժամանակ դիմանալ առանց սնունդի:
Հայաստանի տարածքին այդ հրաշալի «Միջերկրական սողուններէն տարածուած է ցամաքային մէկ տեսակը` միջերկրականեան կրիան եւ քաղցրահամ ջուրերուն մէջ բնակող երկու տեսակ` ճահիճի եւ կասպեան:
«Միջերկրականեան կրիաները ունին երկու ենթատեսակ` Testudo graeeca ibera եւ Testudo graeeca armenica. ուսումնասիրելով գոյութիւն ունեցող տարբերութիւնները, ինչպէս նաեւ` ծինային, գիտնականները մինչեւ այսօր չեն յանգած ընդհանուր կարծիքի` զանոնք համարել ենթատեսակնե՞ր, թէ՞ ուղղակի տարբեր տեսակներ», «News.am»-ի հետ հարցազրոյցի ընթացքին կը պատմէ Երեւանի պետական համալսարանի կենսաբանութեան ամպիոնի վարիչ Մարինէ Առաքելեանը:
Բնութեան մէջ կրիան կրնայ ապրիլ 20 եւ թերեւս աւելի տարիներ: Թէ որքան կ՛ապրի միջերկրականեան կրիան, ստոյգ տուեալներ չկան, որովհետեւ չկայ այնպիսի ձեւեր, որոնց միջոցով կարելի ըլլայ գիտնալ անոնց կեանքի տեւողութիւնը. երկարաժամկէտ հետազօտութիւններ ալ չեն կատարուած: Խողովակաձեւ ոսկորներու շերտերու եւ պատեանի վահանի վրայի շրջաններու միջոցով տարիքը կարելի է որոշել առաջին ձմեռումներէն ետք, մօտաւորապէս մինչեւ 9 տարի, ատկէ ետք բնորոշ «տարիքային շրջանակներ» չեն յառաջանար: Կարգ մը պարագաներուն, տարիքը կը ճշդուի պատեանի մշակուածութեան աստիճանով:
Հայկական միջերկրականեան կրիային երկարութիւնը կը գերազանցէ 25-27 սմ-ը:
«Ի դէպ, կրիայի դանդաղաշարժութիւնը միայն կարծեցեալ է: Անհրաժեշտութեան պարագային անոնք կրնան մեծ արագութիւն ձեռք բերել», նշած է Մարինէ Առաքելեանը:
Ցամաքային կրիաներու թուաքանակը կը տարբերի: Հարաւային կրիաները աւելի հազուագիւտ են, քան` հիւսիսայինները: «Այնտեղ, ուր հողը փխրուն է, կարելի է հանդիպիլ իւրաքանչիւր քառակուսի քիլոմեթրի վրայ 2-3 կրիայի: Հիւսիսի բնակչութեան խտութիւնը աւելի շատ է, եւ իւրաքանչիւր քառակուսի քիլոմեթրի վրայ 5-6 կրիայ կարելի է գտնել: Պատճառը յայտնի չէ, սակայն հարաւային ենթատեսակը ներառուած է «Կարմիր գիրք»-ին մէջ` որպէս անհետացման ենթակայ ենթատեսակ», կ՛ըսէ ամպիոնի վարիչը:
Ճահիճի կրիան շատ քիչ կը գտնուի: Զայն կարելի է գտնել երկրին հիւսիսը` Ազրպէյճանի հետ սահմանամերձ շրջանին մէջ` Կապանէն ոչ հեռու: Այդ տեսակը գոյութիւն ունի նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի մէջ: Կարելի է ըսել, որ Հայաստանի մէջ յայտնի է անոր «կէտաւոր» տեսակը:
Կասպեան կրիան աւելի յաճախ կը հանդիպի: Անիկա ճահիճի կրիայէն կը տարբերի վիզին վրայի դեղին գիծերով` փոխանակ կէտերուն: «Քաղցրահամ ջուրերուն մէջ բնակող կասպեան կրիան մսակեր է, որ կը սնանի միջատներով եւ ձուկերով: Այս տեսակի կրիաներ պահողներէն շատերը կը սխալին` փորձելով զանոնք կերակրել բոյսերով», ընդգծած է Մ. Առաքելեանը:
Քաղցրահամ ջուրերուն մէջ ապրող կրիաները կը մեծնան մինչեւ 20 սմ, անոնք աւելի փոքր են, քան` միջերկրականեան կրիաները եւ կ՛ապրին մօտաւորապէս 15 տարի: «Պէտք է նշել, որ ցամաքային կրիաները տունը պահելը այնքան ալ դիւրին չէ, այնպէս` ինչպէս որ կը թուի ըլլալ»:
Առաջին հերթին, անոնք արձանագրուած են «Կարմիր գիրք»-ին մէջ, այսինքն` զանոնք պահելն ու վաճառելը արգիլուած է: Արտասահմանի մէջ կան կրիաներու ագարակներ: Անոնց արտադրութիւնը վաճառքի կը հանուի եւրոպական շուկաներ: Իւրաքանչիւր կրիայ ունի անհատական թիւ եւ կրիչ, բայց Հայաստանի մէջ բուծանողներ չկան: Խանութներուն մէջ վաճառուող կրիաները որսագողութեան արդիւնք են. անոնց վաճառքը սկզբունքով արգիլուած է: Այդ կրիաներուն վաճառքը շատ վտանգաւոր է բնութեան համար: Ոչ այն պատճառով, որ զանոնք խլած են իրենց բնական միջավայրէն, այլ այն պատճառով, որ անոնք կրնան փախչիլ: Տարբեր ծին կրող կրիան կրնայ իյնալ այլ ծին կրող կրիաներու բնակութեան վայրը եւ կը փոխանցէ իր ծինային բջիջները, որոնք համակերպուած չեն տուեալ միջավայրի պայմաններուն: Հետեւանքը կ՛ըլլայ այն, որ ոչ թէ մէկ կրիայ կ՛ոչնչանայ, այլ ամբողջ սերունդ մը», կ՛ըսէ մասնագէտը:
Մարինէ Առաքելեանի խօսքով, ասիկա շատ լուրջ հարց է: Իտալիոյ մէջ, օրինակ, «ներառուած» կրիաներուն փախուստները պատճառ դարձած են բնական տեսակի փճացումին, որուն պատճառով յառաջացած են խառնածին կրիաներու տեսակներ:
«Ասկէ անկախ, առաջին հայեացքով կը թուի, թէ կրիայ պահելը դիւրին է: Իրականութեան մէջ, սակայն, այդ մէկը շատ ծանր աշխատանք է: Պէտք է համապատասխան պայմաններ ստեղծուին: Կրիան ոչ միայն կարիքը ունի ջերմութեան, այլ նաեւ` անդրմանիշակագոյն ճառագայթներու, առանց որոնց` անասունները կը սատկին: Բացի ասկէ, պէտք է ճիշդ սնունդ տալ անասունին: Եթէ այդ մէկը չապահովուի, հետեւանքը նոյնը կ՛ըլլայ: Ցամաքային կրիաները տան մէջ յաճախ կը կերակրեն կաղամբով, որ վնասակար է անոնց համար: Առանց կանոնաւոր սնունդի եւ արեւի լոյսին, կրիաներուն պատեանին ձեւը կը փոխուի, աչքերը կ՛արցունքոտին, կը փակուին, եւ անասունը կը թուլնայ: Առանց անյապաղ միջամտութեան` անոնք կը սատկին:
Մաքուր օդին կը բազմանան փախչելու առիթները: Քաղցրահամ ջուրերուն մէջ ապրող կրիաները աւելի դժուար է տնային պայմաններու մէջ պահելը, որովհետեւ ձկնամանի կարիքը պիտի ըլլայ. ինչպէս նաեւ թէ՛ լողալու տեղ պէտք է ունենայ, թէ՛ ալ` զբօսանքի: Պէտք չէ մոռնանք նաեւ անդրմանիշակագոյն լամբին անհրաժեշտութիւնը: Եթէ միայն ձկնամանին մէջ պահէք, կրիան արագ կը սատկի», կը յիշեցնէ Մ. Առաքելեան:
Ան կը նշէ նաեւ, որ վերոյիշեալ տեսակները պէտք չէ շփոթել կարմականջ մեքսիքական կրիաներուն հետ: Զանոնք պահելը աւելի դիւրին է. ժամանակին մեծ մասը անոնք ջուրին մէջ կ՛անցընեն: «Անոնք բերուած կրիաներ են, եւ եթէ բնութեան մէջ յայտնուին, իսկական աղէտ եւ թէ՛ շրջանի կրիաներուն, թէ՛ ձուկերուն համար, որովհետեւ այդ տեսակը բաւական յարձակողապաշտ է եւ արագ կը բազմանայ: Այդ պատճառով անոնք, որոնք տան մէջ կրիաներ կը պահեն, ոչ մէկ պարագայի զանոնք պէտք է ձգեն բնութեան մէջ», կը յիշեցնէ կենդանաբանը:
«Կան նաեւ սխալ կարծիքներ` կրիաներու պատեանին մասին: Անոնց պատեանը բաւականին կարծր է, որովհետեւ ոսկրային պատեան է, բայց ոսկորները նոյնպէս կը կոտրուին: Ցաւօք, մենք շատ անգամ կրիաներու կոտրած պատեաններ տեսած ենք: Պատեանի կարծրութիւնը գիտնալու համար որոշ անգիտակից մարդիկ կը ստուգեն փորձով. անոնք կը բռնեն անասունը, ինքնաշարժին տակ կը դնեն ու վրայէն կ՛անցնին, եւ կը պարզուի, որ պատեանը այդքան ալ կարծր չէր: Կրիաներուն համար այդ մէկը մահ է կամ` ծանր վնասուածք», կը նշէ Մ. Առաքելեան:
