«Նուէրը Նուէր Չի Տրուիր»

ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵԱՆ

«Յիշատակներ… անցած օրեր» հատորիս գինեձօնի հանդիսութեան Համազգայինի «Պարոյր Սեւակ» մասնաճիւղի գրական յանձնախումբը փափաքած էր, որ Վաչէ Բրուտեան, իբրեւ գիրքին խմբագիրը, նաեւ` ինծի մօտէն ծանօթ, հեղինակը ներկայացնէ:

3 տարի անցած է այդ թուականէն, երբ յանկարծ յիշեցի ինծի համար պատմական այդ օրը: Ուզեցի վերապրիլ այդ յիշատակելի երեկոն` դարձեալ դիտելով այդ օրուան հանդիսութեան տեսերիզը:

Դիտած ժամանակս նկատեցի, որ Վաչէին` անձիս հանդէպ այնքան շռայլ գովասանական խօսքերը շատ աւելի իրեն կը պատշաճին, քան` ինծի:

Հայկական առածը կ’ըսէ. «Ստացուած նուէր մը նոյն անձին չեն նուիրեր»:

Վաչէին գովասանական խօսքերը ինծի տրուած լաւագոյն նուէրն էին այդ երեկոյ, սակայն 3 տարի քովս պահելէ ետք ուզեցի վերադարձնել իր տիրոջ` Վաչէին, որուն այնքան արժանի է, սակայն իր համեստութեան ծանօթ ըլլալով` երկմտանքի մէջ էի:

– Գրութեամբ մը, քու մասիդ պիտի անդրադառնամ: Արգելք մը ունի՞ս:

– Մենք չենք ուզեր ազատ կամքի բռնութիւն:

Կանաչ լոյս ստանալէս ետք իրմէ ստացած նուէրս այժմ կը վերադարձնեմ համեստ ընկերոջս:

«Քանի մը տասնամեակներու բարեկամութիւն մը կայ Վաչէ Բրուտեանին ու իմ միջեւ: Իրարու ծանօթացած ենք արուեստի ու մշակոյթի, մասնայատուկ կերպով` թատրոնի միջավայրի մէջ: Վաչէ` «Փորձառական թատրոն»-ի վարչական պատասխանատու էր», իսկ ինծի վստահուած էր երաժշտական բաժինը:

«Վաչէին հետ իմ ծանօթութիւնս շատ հեռու կ’երթայ: Որոշ ժամանակաշրջան մը մենք իրարմէ կտրուեցանք, որովհետեւ ես համեմատաբար աւելի կանուխ Ամերիկա եկայ: Ինք` շատ աւելի վերջ:

Վաչէն եւ ես հոգեհարազատ բան մը ունինք, որովհետեւ երկուքս ալ մեր կեանքի կարեւոր հատուածը Էշրեֆիէ անցուցած ենք, մանաւանդ` «Ազատամարտ» ակումբին մէջ:

Առաջին անգամ զիս գրաւած են իր համեստութիւնն ու անկեղծութիւնը:

Վատ կամ ժխտական արտայայտութիւն Վաչէին բերնէն չեմ լսած, հակառակ անոր որ մեզմէ ամէն մէկս այդ մթնոլորտի մէջ եղած է, ու ստիպուած ենք ժխտական կամ վատ արտայայտութիւն մը ըսել:

Ես Վաչէէն նման բան չեմ լսած:

Ոեւէ անձ կ’ունենայ կեանքի դժուար շրջաններ: Վաչէն եւս համտեսած է այդ դաժան օրերը եւ համբերութեամբ դիմագրաւած է այդ դժուարութիւնները, եւ այդ ալ իր նկարագիրին տարրերէն է:

Հիմքը աղուոր է Վաչէին: Կան մարդիկ, որոնք ճշմարիտ կ’ըլլան:

Վաչէն չի փորձեր ձեւացնել: Չի ձեւացներ: Ինչպէս որ է, այդպէս է»:

* * *

1981 մայիս 26-ի երեկոյեան քանի մը մտերիմ ընկերներ եկած են մեր տունը` «Երթաս բարով»-ի: Յաջորդ առաւօտ կանուխ ճամբայ պիտի ելլեմ դէպի Լոս Անճելըս:

Կը վերադառնա՞մ, թէ՞ ոչ, մարդ չի գիտեր, նոյնիսկ ես:

Մօրս եւ քոյրերուս տխուր վիճակէն դուրս հանելու միտումով կը կատակէինք, երբ յանկարծ ծանր ռմբակոծում մը սկսաւ:

Ընկերներէս խնդրեցի, որ ժամ առաջ երթան իրենց տուները:

Ողջագուրուեցանք եւ ամէն մէկը գնաց իր տունը, բացի… Վաչէէն, որ ամիսներով տան երես չէր տեսած: Իր տունը դարձած էր «Ազատամարտ» ակումբը: Կէս ժամ հազիւ անցած` հեռաձայն մը ստացայ: Վաչէն էր: «Փոփոխութեան պէտք ունիս, կը հասկնամ: Գնա՛, բայց կը փափաքիմ, որ վերադառնաս»:

Տարիներ ետք պայմանները այնպէս դասաւորուեցան, որ Վաչէն եւս հաստատուեցաւ Միացեալ Նահանգներ:

Ամբողջ կեանքի ընթացքին եղած է գիրի ու գրականութեան հաւատարիմ անձ:

Երկար տարիներ «Բագին»-ի աշխատակից, «Վանայ ձայն»-ի առաջին տնօրէն, ՀՅԴ մամլոյ դիւանի անդամ, ապա` Միացեալ Նահանգներ, «Հայրենիք»-ի եւ «Ասպարէզ»-ի խմբագիր: Աւելի ուշ վարած է Պոսթընի ՀՅԴ արխիւներուն պատասխանատու տնօրէնի պաշտօնը:

Խմբագիր, յօդուածագիր, լրագրող եւ քաղաքական վերլուծող: Այս բոլորը համախմբուած միջահասակ, (չըսելու համար ինծի նման կարճահասակ) անձի մը մէջ, որ կը գործէ անձայն, առանց փողի ու թմբուկի:

Հակառակ անոր որ նոյն քաղաքին մէջ կը բնակինք, Լիբանանի հին օրերու նման` զիրար շատ չենք տեսներ: Լոս Անճելըսի հեւ ու հեւ վազքը նման պերճանքի առիթ չի տար:

«Կը բաւարարուինք» իրարու հեռաձայնելով, երբեմն ալ տեսնուելով:

Վաչէն մինչեւ գիշերուան ուշ ժամերը կը կարդայ, կը գրէ, լրատուական զանազան աղբիւրներէ լուրեր կը քաղէ եւ արեւածագի մօտ կը մտնէ անկողին եւ բնականաբար ուշ կ’արթննայ:

Կը տեսնուինք կամ հեռաձայնով կը խօսինք կէսօրէ ետքերը կամ երեկոյեան:

Մասնաւոր ըսելիք մը չունենալով հանդերձ, այդ օր կէսօրը շատոնց անցած էր, երբ հեռաձայնեցի: Չպատասխանեց: Պատգամ մը ձգեցի:

«Եթէ առիթ ունենաս, ձայն մը տուր»:

Յաջորդ առաւօտ, շաբաթավերջ ըլլալուն, ես ալ նմանապէս տակաւին անկողինն էի, երբ հեռաձայնիս պատասխանեց:

Վաչէին առաւօտեան այդ ժամերուն հեռաձայնելը զարմանալի երեւոյթ էր:

– Կ’երեւայ հրաշքի դարը չէ անցած: Ժամէն լուր ունի՞ս,- կատակեցի:

– Ժամէն շատ լաւ լուր ունիմ: Երեկոյեան ժամը ութն է: Կը գտնուիմ Արցախ:

Վաչէին քով զարմանալի ոչինչ կայ:

Արցախի այս դժնդակ օրերուն ո՞վ կը համարձակի երթալ «հոն»: Վաչէին նման ազգայնամոլ «խենթ»-երը միայն:

– Գացիր ազատամարտիկնե՞րը խանդավառելու:

– Իրենք զիս խանդավառեցին,- եղաւ անոր անկեղծ պատասխանը:

Չորսօրեայ պատերազմէն շատ չէր անցած: Տակաւին պայթուցիկ վիճակ էր եւ որեւէ ժամանակ կացութիւնը կրնար բռնկիլ, սակայն Վաչէն ե՞րբ վախի զգացում ունեցած է, որ ներկայիս մտածէ այդ մասին:

Ազատամարտիկներէն մին մտահոգ է արտասահմանէն ժամանած ընկերոջմով:

– Ընկե՛ր Վաչէ, ի հարկին, «աւտոմատ» (գնդացիր) գործածել գիտե՞ս:

–  Անհոգ եղիր, ընկե՛ր ճան,- եղած է պատասխանը: Կարճ կտրուկ: Վաչէն չի սիրեր ո՛չ անցեալին, ոչ ալ ներկայի կատարած իր «քաջագործութիւններուն» մասին խօսիլ:

Վաչէն գրական մարդ ըլլալու կողքին, երկար տարիներ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի դաժան տարիներուն, ամիսներով «Գիրի ու գրականութեան փոխան, զէնք էր գրկել»: Խումբ մը նուիրեալ տղոց հետ պաշտպանած են «Ազատամարտ»-ն ու կողքի հայկական թաղամասերը:

«Եարիս փոխան զէնք եմ գրկել»-ը մեր աննման ֆետայիներուն նշանաբանն է:

Վաչէն մեր օրերու գրականութեան ֆետային է, գիրի ու գրականութեան, մինչեւ իսկ զէնք «գրկելու» կողքին, նաեւ կը սիրէ վայելքը, ընկերներով կերուխումը, եւ այդ պատճառով ալ իր ներկայութիւնը միշտ փնտռուած է:

Բոլորս համակարծիք ենք, որ` «Քաջութիւնը ղարաբաղցիին կը վայելէ»:

Արտասահմանցիներու մէջ նմանապէս կը գտնուին մարդիկ, որոնց «քաջութիւնը կը վայելէ»:

Վաչէն հասած է մինչեւ սահման: Քանի մը հարիւր մեթր անդին ազերիներու հրետանին է, որ որեւէ ժամանակ կրնայ գործի լծուիլ:

Վաչէին ըրածը պարզ զբօսաշրջային պտոյտ մը չէ: Տեսարժան վայրերը նկարելու, ճաշարաններու մէջ հայկական խորովածը վայելելու չէ գացած:

Գացած է ապրելու ազատամարտիկի հոգեվիճակը: Իր կեանքը վտանգելով` մօտէն ճանչնալու արցախցին եւ իր յօդուածաշարքերով մեզի մօտէն ծանօթացնելու այդ աննման հերոսները:

Շնորհիւ իր յօդուածաշարքին` ծանօթացանք ղարաբաղցիին, նաեւ` երեւանցիին:

«Ո՞վ կրնար ակնկալել, որ յաճախորդէն երկու հարիւր դրամ աւելի կորզելու համար շառլաթանութեան դիմող թաքսիի վարորդներ այսօր իրենց ինքնաշարժին մէջ փակցնեն այդ կարճ ու սրտապնդող ազդը` «Հայ զինուորին սպասարկում ենք անվճար»: Ո՞վ կրնար ակնկալել, որ ճակատին համար գնումներ կատարող ՀՕՄ-ի ընկերուհիներէն շուկայի նոյն այդ փերեզակները 20-ի դիմաց միայն 10 պիտի գանձէին, յաւելեալ սնտուկներ ալ` «ի՛մ կողմից» ըսելով, ինչպէս անձամբ կը վկայէր ՀՕՄ-ական ընկերուհի Համեստը»:

Veni, Vidi, Vici.

Գնաց, աչքերովը տեսաւ եւ մեզ բաժնեկից դարձուց յետչորսօրեայ Արցախի պատերազմի վիճակը:

Իր գրութիւններու միջոցով իմացանք անհաւատալի իրականութիւններ:

«Ամբողջական միասնութեան անտեսանելի աշխարհ մը կար այդ պահուն ու ճիշդ ատո՛ր հաշիւն էր, որ վրիպած էր Էրտողանի եւ Ալիեւի տեսադաշտէն: Վստահած միայն իրենց արդիական զէնքերուն` անոնք հաշիւը չէին ըրած Թալիշէն մինչեւ Երեւանի շուկաները, մինչեւ հայկական աշխարհի հեռաւոր անկիւններուն մէջ ստեղծուած այս միասնութեան»:

Իր գրութիւնները լոկ յօդուածներ չեն: Պատգամ մը ունին փոխանցելիք սփիւռքի հայութեան:

«Սփիւռքի հաշիւն ալ չէին ըրած Էրտողանն ու Ալիեւը»:

«Հայե՛ր միացէք, միացէ՛ք հայեր, Արցախն է մեզ կանչում, օգնութեան հասէք»…

Վաչէ Բրուտեան նաեւ շատ լաւ ուսումնասիրած է հայկական բանակին մարտավարութիւնը:

«Իր յարձակողականը շղթայազերծելով հիւսիսի եւ հարաւի ուղղութիւններով` Ազրպէյճան կը յուսար, որ ճակատի կեդրոնական մասի (Աղտամ) հայկական պաշտպանական ուժերը պիտի փութային հիւսիսի եւ հարաւի ուղղութեամբ, եւ ասիկա թշնամիին պիտի տար առիթը` իր հիմնական եւ բուն հարուածը հասցնելու կեդրոնէն ու փորձէր հասնիլ Ստեփանակերտ: Մէկ խօսքով, խորտակել ոչ միայն Արցախը, այլ` ամբողջ Հայաստանը, հայոց աշխարհը: Ազրպէյճանական ճիշդ այս մարտավարութիւնն էր, որ հայկական բանակը յաջողեցաւ խորտակել եւ հո՛ս կը կայանայ հայկական զինուժին բուն յաջողութիւնը»:

Վաչէին գրիչը, հաղորդական ու հաճելի ըլլալու կողքին, նաեւ յանդուգն է:

«Մեր բանակը խորտակած է Հայաստանը խորտակել փորձող թշնամիին յարձակողականը, կը կարծէ՞ք, որ հիմա նոյն այդ զինուորներուն ընտանիքները պիտի վախնան նոյնինքն այդ «թաղային հեղինակութիւններէն» ու անոնց «վերեւներէն»: Չկասկածի՛ք. այդ կասկածելի տարրերը փայտերով պիտի վռնտուին, իսկ «վերեւները»` նահատակներու եւ հերոսներու արեամբ շահուած արդար քուէներով»:

* * *

Արցախի չորսօրեայ պատերազմէն վերադառնանք Լիբանանի այն տարիները, երբ տակաւին գաղափար չունէինք, թէ ի՛նչ ըսել է «պատերազմ»:

Խումբ մը անկեղծ ընկերներ էինք, բոլորս` տակաւին ամուրի:

Մեր երիտասարդութեան «խենթ» տարիներն էին: Գրեթէ ամէն օր բոլորս միասին դուրս կ’ելլէինք, եւ օրուան թուականը փոխուելէն ետք է, որ կը մտնէինք տուն:

Հաւատացեալ չէինք, սակայն Զատկուան Մեծ պահքը բոլորս ալ կը յարգէինք` 7 շաբաթ հրաժարելով ծխախոտէ:

Ի՞նչ նպատակով կը գործադրուի Մեծ պահքը: Կրօնի միջոցով կը ջանան մարդիկը համոզել, որ պահքի շրջանին մսեղէն չուտեն` որպէս առողջութեան հոգ տանելու միջոցի, իսկ մենք` նմանապէս մեր առողջութեամբ «մտահոգ», ծխախոտէն կը հրաժարէինք այդ շրջանին, քիչ մը մեր թոքերը «մաքրելու»:

Խթման երեկոյեան, բոլորս միասին ճաշարանի մը մէջ, փառաւոր կեր ու խումով կը սկսէր մեր երեկոն, իսկ ժամը 12:00-ին իւրաքանչիւրս կը բանայինք մեր ծխախոտի տուփերը եւ այնքան ախորժակով ու կարօտով կը վայելէինք ծխախոտը:

Ներկայիս գրեթէ բոլորս վերջնականապէս հրաժարած ենք ծխախոտի գործածութենէն, բացի Վաչէէն, որ «հաւատարիմ» մնացած է իր սիրելի «բարեկամին»` ծխախոտին: Չ՛ուզեր նեղացնել իր տարիներու «բարեկամը»:

Վաչէն տակաւին Սալբիին հետ ընտանիք չէր կազմած: Հայր չէր դարձած: Նոյնպէս եւ մենք: Կին ու զաւակ չունէինք եւ մենք մեզ կը նմանցնէինք ազատ թռչուններու: Ընտանիք կազմելու հաճոյքէն գաղափար չունենալ կը ձեւացնէինք: Այդ հոգը ձգած էինք մեր հայրերու ուսերուն եւ «կը վայելէինք» կեանքը: Գաղափար չունէինք, թէ իսկական վայելքը ընտանիք կազմելու մէջ կը կայանայ:

Անբացատրելի անկեղծութիւն մը կայ մեր միջեւ:

Եղբօրս, ապա քանի մը ամիս ետք, հօրս մահուան ամենատխուր եւ անտրամադիր ժամերուս Վաչէն կողքիս էր:

Պարզ բարեկամութիւն չէ մեր երկուքին միջեւ: Ընկերներ ենք: Բարեկամը` պարզապէս բարիք կամեցող անձ մը, սակայն ընկերը սրտակից է, վշտակից է, ուրախութեան եւ տրտմութեան պահերուն բաժնեկից մը:

Վաչէն այդ անձն է:

Կեղծիք, քծնանք եւ շողոքորթութիւն բառերը շա՜տ հեռու են պարկեշտ ընկերոջմէս, եւ վստահաբար այդ է պատճառը, որ զիրար շատ լաւ հասկցած ենք: Երբե՛ք իրարու հետ տարակարծութիւններ չենք ունեցած:

Վաչէն եւ ես իրարու ծանօթացած ենք թատրոնի միջավայրէն ներս:

Այսօր, երկուքս ալ հեռու այդ միջավայրէն, մասնակից ենք «թատրերգութեան» մը, որուն դերակատարները մենք ենք, բոլորս: Ո՛ղջ հայութիւնը:

Առաջին արարին մէջ կը ներկայացուի Արցախի մեր արդար հողերու պաշտպանութիւնն ու յաղթանակը: Երկրորդ արարին կը հանդիպինք սփիւռքի հնագոյն գաղութին` Հալէպի ողբերգութեան: Մահ, աւեր եւ տեղահանութիւն: Ակամայ արտագաղթ, իսկ տարբեր արարի մը մէջ կը հանդիպինք Հայաստանէն կամովին արտագաղթին:

Վաչէն եւ ես, հեռու մեր ծննդավայրերէն` Հալէպէն ու Պէյրութէն, հաստատուած ենք վայր մը, ուր «հանգիստ» է կեանքը, սակայն կը պակսի կարեւորագոյնը` հայկական տաքուկ մթնոլորտը:

Ամիսներով իրարու երես չենք տեսներ: Քիչ կը լսենք իրարու ձայնը:

Իւրաքանչիւրս իրարու գրութիւնները կարդալով կը հրճուինք, կը յուզուինք եւ մեր կեանքը կը շարունակուի միօրինակ:

Ո՞վ ըսաւ, որ «Նուէրը նուէր չի տրուիր»:

Նուէրը նուէր կը տրուի, երբ այդ արժէքաւոր նուէրը ստացած ես անձէ մը, որ քեզմէ աւելի արժանի է այդ նուէրին:

Յուսամ` համեստ ընկերս սիրով կ՛ընդունի իրեն վերադարձուցած նուէրս:

Սրտաբուխ այս քանի մը անկեղծ տողերը:

Լոս Անճելըս, 2016