Հեթանոս Հայերու
Չաստուածները
Հեթանոս հայ ժողովուրդը նախաքրիստոնէական շրջանին կը պաշտէր չաստուածները:
Չաստուածներու հայկական պանթէոնին մէջ կը գտնուէին եօթը սրբարաններ: Իւրաքանչիւր սրբարան նուիրուած էր չաստուածի մը:
Պաշտամունքի առարկայ էին նաեւ պանթէոնին մաս չկազմող ժողովրդային այլ չաստուածներ, որոնցմէ Վահագն չաստուած, շնորհիւ իր ունեցած ժողովրդականութեան, ստացած էր ազգային դիմագիծ:
ԱՐԱՄԱԶԴ.- Հայկական պանթէոնին գերագոյն չաստուածը Արամազդ` տիեզերքի ճարտարապետն էր, ամէն ինչի սկզբնաւորութիւնը եւ երկինքի ու երկրի արարիչը:
Ամուրի էր, բայց կը նկատուէր բոլոր չաստուածներուն հայրը, մասնաւորաբար` Միհրի, Անահիտի ու Նանէի, զորս ծնած էր առանց դիցուհիի մը համագործակցութեան:
Մեծ էր, խելացի ու քաջ եւ խաղաղասէր: Բարութիւնն ու առատաձեռնութիւնը իր ամէնէն մեծ յատկանիշներն էին: Երկրի արգասաբերութեան, առատութեան եւ լիութեան տուիչն էր:
Արամազդի ամէնէն հանրածանօթ տաճարները կը գտնուէին Անիի եւ չաստուածներու քաղաք` Բագաւանի մէջ: Անոր համբաւաւոր արձանն ու տաճարները կործանողը եղաւ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ:
ԱՆԱՀԻՏ.- Մարդկային արգասաբերութեան դիցուհին էր Անահիտ: Ծնած էր առանց մօր` Արամազդէն: Մայրն էր ամենայն զգաստութեան եւ բարերարուհին` ամբողջ մարդկութեան:
Երեխաները յանձնուած էին անոր մայրական խնամքին: Անոնք կ՛աճէին անոր հսկողութեան տակ:
Իբրեւ ներողամիտ մօր` անոր օգնութիւնը կը հայցէին հիւանդներն ու անկեալները:
Կեանքի ու փառքի տուիչ` ամէնէն ժողովրդական դիցուհին էր Անահիտ:
Հեթանոս ժողովուրդներու մէջ ոչ մէկ չաստուած առարկայ եղած է այնքան սիրոյ ու պաշտամունքի, որքան Անահիտ` հայ ժողովուրդին:
ՄԻՀՐ.- Կրակի չաստուածն էր Միհր: Փետրուար ամիսը ձօնուած էր Միհրի ու կը կոչուէր Մեհեկան:
Հայ ժողովուրդը մինչեւ այսօր պահած է կրակի տօնակատարութիւնը եւ կը կատարէ փետրուարին, անշուշտ` քրիստոնէական ձեւով:
Միհր չաստուծոյ անունը կը գոյատեւէ նաեւ յատուկ անուններու մէջ` Միհրան, Միհրդատ, Միհրանուշ եւ այլն:
Հակառակ կարեւոր չաստուած մը ըլլալուն` Միհր երբեք ժողովրդականութիւն չշահեցաւ հայ ժողովուրդի մէջ: Ի վերջոյ իր տեղը զիջեցաւ ազգային Վահագն չաստուծոյ:
ՏԻՐ.- Արամազդի դպիրն ու պատգամաբերն էր Տիր: Հայրը` գիտութեան եւ արուեստի:
Երազներու թարգմանն էր ան, եւ իր տաճարը կը կոչուէր Երազունի: Կարեւոր չաստուած մըն էր եւ հայկական ամիսներէն մէկը կը կոչուէր իր անունով:
Արամազդի դպիրին պաշտօնն էր նաեւ, մարդոց մահէն ետք, անոնց հոգիները փոխադրել միւս աշխարհը:
Մինչեւ այսօր անոր արձագանգը մնացած է հայ ժողովուրդին մէջ. «Գրողը (դպիրը) տանի ձեզ»:
Իր անունը կը յիշուի Տիրան, Տրդատ եւ այլն յատուկ անուններով:
ԱՍՏՂԻԿ.- Սիրոյ եւ հրայրքի դիցուհին էր Աստղիկ: Աշտիշատի մէջ գտնուող Անահիտի, Աստղիկի եւ Վահանի տաճարները միասնաբար կը կոչուէին Վահէ-Վահեան: Աստղիկ եւ Վահագն իրարու սիրահարներ կը նկատուէին, եւ Աստղիկի սրբարանը կը կոչուէր «Վահանի սենեակ»:
Հեթանոս հայերու առասպելական պատմութեան մէջ Աստղիկ ծնած էր ջրհեղեղէն ետք: Դուստրն էր Նոյի եւ քոյրը` երեք տիտաններու, որոնք կռուած էին իրարու դէմ:
Այդ կռիւը հին դիցաբանութեան մէջ կը կոչուի Տիտաններու կռիւ: Անոնց կատաղի պայքարը վերջ կը գտնէ Աստղիկի միջամտութեամբ:
ՆԱՆԷ.- Իմաստութեան տուիչն էր Նանէ եւ պատերազմի դիցուհին:
Անահիտի նման, առանց մօր, ծնած էր Արամազդէն: Իր տաճարը զետեղուած էր հայկական պանթէոնին մէջ` իբրեւ «եօթը սրբարաններու» չաստուածներէն մէկը:
ԲԱՐՇԱՄԻՆ.- Գերեվարուած չաստուած մըն էր Բարշամին: Բերուած` Մեծն Տիգրանի կողմէ:
Իր անունը կը յիշատակուի եօթը գլխաւոր չաստուածներու կողքին: Ոմանք կը նկատեն զինք դիցուհի:
ՎԱՀԱԳՆ.- Կրակէ չաստուած մըն էր Վահագն: Արեւի որդին: Պատերազմի, յաղթանակի եւ շանթի չաստուածը: Կը կոչուէր նաեւ Վիշապաքաղ, որովհետեւ իր գլխաւոր պաշտօններէն մէկն էր վիշապներու սպանութիւնը:
Վահագն թէեւ չէր մտներ հայկական պանթէոնի եօթը գլխաւոր չաստուածներու շարքին մէջ, սակայն ութերորդ գլխաւոր չաստուածն էր:
Իր ժողովրդականութիւնը շուտով զինք զետեղեց Արամազդի կողքին: Արամազդի եւ Անահիտի հետ կազմեց եռաստուածութիւն մը:
ՎԱՆԱՏՈՒՐ.- Հերոսութեան չաստուածն էր Վանատուր:
Կարգ մը պատմաբաններու կողմէ կը նկատուի նաեւ Նոր տարուան չաստուածը: Ուրիշներ Վանատուրը կը նկատեն Արամազդի անունին մէկ ստորոգելին:
ՍԱՆԴԱՐԱՄԵՏ.- Սանդարամետ կամ Սպանդարամետ երկրի չաստուածն էր: Կը հայթայթէր երկրի ամէնէն լաւ արտադրութիւնը` գինին:
Հաւանաբար, միաւորման եղելոյթին պատճառով: Սանդարամետ եղած էր նաեւ մահուան չաստուածը եւ թաղուած` երկրի մէջ:
Աստղերու Բառարանը
Մարդիկ հինէն ի վեր հետաքրքրուած են աստղերով:
Կը կարծէին, թէ աստղերը մեծ ազդեցութիւն ունին մարդոց ճակատագրին եւ առողջութեան վրայ: Ստեղծած էին գիտութիւն մը, որ կը կոչուէր աստեղագիտութիւն, իսկ աստղերու իսկական գիտութեան տրուած էր աստղաբաշխութիւն անունը:
Այսօր աստեղագիտութիւն եւ աստղաբաշխութիւն բառերուն միջեւ շատ խտրութիւն չի դրուիր:
Կայ նաեւ աստղահմայութիւնը, կախարդական ուսումը եւ աստղապաշտութիւնը, որ կրօնական նկարագիր ունի:
Սկիզբները, աստեղագիտութիւնը կամ աստղաբաշխութիւնը մաս կը կազմէր տիեզերագիտութեան:
Այսօր, իսկական գիտութեան վերածելու համար աստղերու իրական ճանաչումը, ստեղծուած է աստեղաբնագիտութիւնը, որ կ՛ուսումնասիրէ աստղերու գիտութիւնը` համաձայն բնագիտութեան օրէնքներուն:
Աշխարհահռչակ գիտնական Վիկտոր Համբարձումեան աստեղաբնագէտ մըն է:
