«Չլինէր Երգը Տիեզերքում, Ցաւից Կը Պայթէր Տիեզերքը»

Պատրաստեց` ՄԱՐԳԱՐԻՏԱ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ

Մասնագիտութեամբ շինարար, կոչումով` Հայաստանի Հանրապետութեան ժողովրդական արուեստագէտ, բնատուր տաղանդով` երգահան: Ստեղծագործող, ում երգերը ոչ թէ գրւում, այլ ծնւում են: Հեղինակ այնպիսի երգերի (բառեր, երաժշտութիւն, կամ երկուսը միասին), ինչպիսիք են «Դու հեռացար», «Մինչեւ էգուց», «Աշուղ Սայաթ Նովի նման», «Նարինէ», «Արագիլները», «Դու երկու տառ»: Նա երգեր է ստեղծել Օֆելիա Համբարձումեանի, Ռուբեն Մաթեւոսեանի, Ֆլորա Մարտիրոսեանի, Լեւոն Գաթրճեանի, Պապին Պօղոսեանի, Ռայիսա Մկրտչեանի, Յովհաննէս Բադալեանի եւ այլ հանրայայտ երգիչների համար: Երգեր, որոնք մինչեւ օրս ժողովրդի մօտ ամենալսուող ու ամենասիրելիների շարքում են:  Այսպիսով, «Ազդակ»-ը բացառիկ հարցազրոյց ունեցաւ մեծն երգահան, բանաստեղծ, լրագրող Սասուն Պասկեւիչեանի հետ:

Խորհրդային Հայաստանում այն օրերին «սովետական» բարբարոս բարքերի թիրախ է եղել նաեւ մեծն երգահանը` ստիպուած լինելով լքել Հայաստանը եւ շուրջ 24 տարի ապրել օտար ափերում: Սակայն 1980-ին Միացեալ Նահանգներ տեղափոխուած երաժիշտը 2004-ին հայրենիք է վերադառնում` յանձն առնելով շարունակել անաւարտ գործեր եւ ձեռնամուխ լինում մշակութային նորանոր գոհարների արարման:

(Նշուած երգերը` հետեւեալ հասցէներում)

https://www.youtube.com/watch?v=Vy4qIk6Exuo
https://www.youtube.com/watch?v=M5QrF6bmch8
https://www.youtube.com/watch?v=lAwIrcC0zCk
https://www.youtube.com/watch?v=8gYDPdCHCG8
https://www.youtube.com/watch?v=hDGcYxyRu_U
https://www.youtube.com/watch?v=Sd5YB9vFewU

ՀԱՐՑՈՒՄ.- 24 տարի  Միացեալ Նահանգներում էիք ապրում եւ ինչպէ՞ս եղաւ, որ վերադարձաք:

ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Ես ոչ մի հայի չեմ մեղադրում կամ քննադատում որեւէ երկրում ապրելու համար: Ամէն մէկն իր պատճառներն ու կարծիքներն ունի: Ինչո՞ւ վերադարձայ… Սա էլ երկար պատմութիւն ունի: Այնուամենայնիւ,  վերջերս մի հետաքրքիր  «յայտնագործութիւն» արեցի: Այժմ համոզուած եմ, որ յատկապէս հայրենիքում ծնուած ու ապրած մարդը արտագաղթում է ֆիզիքապէս, մինչդեռ նրա հոգին մնում է հայրենիքում` մերուած – կառչած  հայրենի հողին: Եւ մարդու մարմինը ձգտում է, տենչում է  վերամիաւորուել իր հոգու հետ: Կարծում եմ, որ երբեւէ դա կ՛ապացուցուի գիտականօրէն: Իմ` հայրենիք վերադառնալու  պատճառները տարբեր էին, հիմնականը արդէն նշեցի: Աւելացնեմ, որ 1980թ. Լոս Անճելըս ժամանելու հէնց առաջին պահից (երբ դուրս եկայ ինքնաթիռից)  զգացի, որ ճակատագիր կոչուածը դաժան խաղ է արել ինձ հետ, եւ անմիջապէս որոշեցի, որ պիտի վերադառնամ հայրենիք:

Միացեալ Նահանգներում ապրելուս ընթացքում, 24 տարի շարունակ,  ամէն օր երազում տեսնում էի Հայաստանը, Երեւանը, հարազատներիս, ընկերներիս: Իսկ երբ որպէս զբօսաշրջիկ վերադառնում էի հայրենիք` այդ երազները դադարում էին, իսկ Միացեալ Նահանգներ վերադառնալուց յետոյ` նորից սկսւում: Երջանկայիշատակ Վազգէն Ա. կաթողիկոսը արտագաղթողներին անուանել է «արմատախիլներ»:

Հ.- Ի՞նչն է ձեզ ներշնչում ստեղծագործել:

Պ.- Պարոյր Սեւակի մի գրախօսականում  կարդացել եմ,  որ «Կեանքի շարժիչ ուժը կարիքն  Է»: Իսկ մի՞թէ  կարիք չէ սէրը , կարօտը , քաղցը, ծարաւը, նաեւ` ստեղծագործելու  ցանկութիւնը , պահանջը,  մղումը:

Ստեղծագործելու համար անհրաժեշտ է նորին մեծութիւն մուսայի գործօնը: Իմ խորին համոզմամբ, մուսան ինքնին ոգի է: Սա երկար եւ ծաւալուն քննարկում է պահանջում: Մասնաւորապէս հայրենասիրութեան գերադրական աստիճանը ոգին է: Ինչպէս մեծն Նժդեհն է գրել` «Հայրենասիրութեան զգացումը զարգանում է աստիճանաբար. սկսելով բնազդականից` դառնում է իմացական, դառնում է ոգի»:

Ստեղծագործելը ասելիքն արտայայտելու կարիքն է: Հասկանալի է` բոլոր դէպքերում ստեղծագործողը պէտք է տաղանդ ունենայ: Իսկ ներշնչանքը, ինչպէս ասում են,  տաղանդի 10 առ հարիւրն է կազմում, մնացածը` աշխատանք եւ այլ գործօններ: Այնպէս որ, սոսկ ներշնչանքը անհրաժեշտ, բայց բաւարար պայման չէ ստեղծագործելու համար: Եւ ամէն ինչ չէ, որ կարելի է համարել ստեղծագործութիւն: Օրինակ` ոտանաւորն ու բանաստեղծութիւնը տարբեր բաներ են: Բանաստեղծութիւնն ինքն է իր մասին ասում`  ԲԱՆ ստեղծել: Նոյնը վերաբերում է արուեստի բոլոր բնագաւառներին, մասնաւորապէս`  երգարուեստին: Իմ ներշնչանքը  ինձ շրջապատող աշխարհն է, ինքը` կեանքը, նայած թէ աշխարհն ու ես, կամ` ես ու աշխարհն ի՞նչ  փոխյարաբերութեան եւ փոխազդեցութեան մէջ ենք:

Հ.- Ինչպէ՞ս են ծնւում ձեր երգերը:

Պ.- Այո՛, ծնւում են, ոչ թէ` գրւում: Աջ ու ձախ, պատեհ ու անպատեհ առիթներով մենք ասում ենք` երգը  գրել է այսինչ այնինչեանը  (որոշ երգ գրողներ  արտագրում են, էլ չասած` ուրիշներից  գողանալու, նմանակելու մասին): Իսկական երգը ծնւում է: Արժէ այս պահին վերստին դիմել մեծն Համօ Սահեանին.

«ՑԱՒԻՑ  ԿԸ ՊԱՅԹԷՐ»
Երգը ծնւում է տառապանքից,
Տառապանքով է ծնւում երգը,
Բայց երբ ծնւում է` պարզ ու անբիծ,
բախտի նուէր է ու վայելք է:
Ախ, ցաւոտ երգն էլ ցաւ է հերքում:
Եւ տառապանք է հերքում երգը:
Չլինէր երգը տիեզերքում,
ցաւից կը պայթէր տիեզերքը:
«ԿՈՄԻՏԱՍԻՆ»

Այսպէս է  երգը… Երգը հնչում է,
Ու ներշնչւում են ցամաք ու ծով,
Մի բուռ երգի մէջ ապրում, շնչում է
Անդարձ աշխարհն իր անցուդարձով:

Ամէն ինչ Աստծուն եմ վերագրում. իմ երգերը Նրա տուած ոգու շնորհիւ են ծնւում: Թէեւ մասնագիտութեամբ շինարար եմ, բայց Արարիչն ինձ երգաստեղծի ոգի է շնորհել: Պատահում է, որ երազիս մէջ (քնած ժամանակ) երգեր եմ լսում, հէնց գիշերն էլ նստում եմ դաշնամուրի մօտ եւ անմիջապէս նուագում ու ձայնագրում այն, որ յետոյ չմոռանամ: Ի դէպ, ես երաժշտական կրթութիւն չունեմ, անգամ նոթաները չգիտեմ: Այն ոգին, որ մարդու մէջ է, այդ նա է մղում երգ ստեղծելու… Մի անգամ մեքենայով ինչ¬որ տեղ էի գնում ու, յանկարծ, հէնց ղեկին «Կ՛ուզեմ հիմի փչէ զուռնեն…» տողի երաժշտութիւնը «եկաւ». ասեցի` սա է, որ կայ, ու մեքենան ետ` դէպի տուն ուղղեցի: Ճանապարհին երաժշտութիւնն անընդհատ կրկնում էի, որ չմոռանայի: Եկայ տուն, նուագեցի ու այդպիսով երգը շարունակուեց:

Հ.- Ճանաչուած,  սիրուած արուեստագէտների հետ էք համագործակցել: Նրանց հետ կապուած ի՞նչ հետաքրքրաշարժ պատմութիւններ կան, որ կ՛ուզէիք պատմել:

Պ.- Առաջինը կ՛ուզէի նշել անզուգական երգչուհիներ  Բելլա Դարբինեանի եւ Ռայիսա Մկրտչեանի անունները: Նրանք  առաջինն էին , որ  ձայնագրեցին իմ երգերը (1974 –  1975 թթ):  Այնուհետեւ իմ երգերը կատարեցին (ձայնագրուեցին) հռչակաւոր երգիչներ` Յովհաննէս Բադալեանը, Օֆելիա Համբարձումեանը, Ռուբեն Մաթեւոսեանը, Ֆլորա Մարտիրոսեանը, Լոլա Խոմեանցը, Արտաշէս Աւետեանը , Գէորգի Մինասեանը, Էմմա Թովմասեանը, Պապին Պօղոսեանը եւ ուրիշներ:

Մինչեւ 1980թ., նախքան իմ` Միացեալ Նահանգներ մեկնելը, Հայաստանի ռատիոյի երաժշտական ձայնադարանում ընդգրկուած էին իմ երգերից 40 երգ: Միացեալ Նահանգներ մեկնելուց յետոյ    Հայաստանի ռատիոյով ու հեռուստատեսութեամբ արգելուեցին իմ երգերի հաղորդումը, որովհետեւ Միացեալ Նահանգներ տեղափոխուելու համար ինձ համարում էին հայրենիքի դաւաճան: Զաւեշտալի է, բայց` փաստ: Ներկայումս իմ երգերը կատարում են բազմաթիւ երգիչներ, որոնցից կ՛ուզէի յատկապէս նշել հրաշալի երգիչներ Լէյլա Սարիբէկեանի եւ  Համլէտ Գէորգեանի անունները:

Գալով սփիւռքաբնակ երգիչներին, ապա նրանք նոյնպէս շատ են: Կ՛ուզէի առանձնացնել հիանալի երգիչ Լեւոն Գաթրճեանին եւ պատմել հէնց նրա հետ կապուած մի հետաքրքրաշարժ դէպք:  Մեծ  ժողովրդականութիւն գտած իմ «Դու հեռացար, քեզ մոռանալ չի լինի» երգը  ստեղծուել է 1970թ.:  Ամէնուրեք` թէ՛ հայրենիքում, թէ՛ սփիւռքում, երգում էին` առանց իմանալու կամ նշելու երգի հեղինակի անունը (մինչեւ Բելլա Դարբինեանի կատարումը Հայաստանի հեռուստատեսութեամբ, 1974թ.): Ընկերոջս քոյրը` Էլեա Գրիգորեանը, 1973թ. որպէս զբօսաշրջիկ մեկնել էր Պէյրութ, որտեղ մի ճաշարանում լսել էր «Դու հեռացար» երգը Լեւոն Գաթրճեանի կատարմամբ: Էլեան զարմացել էր, որ երգս  «հասել էր» Պէյրութ ու հարցրել էր Լեւոնին, թէ արդեօք գիտէ՞ երգի հեղինակին: Լեւոնը պատասխանել էր, որ Հայաստանում ինչ-որ մէկն է, ինքը շատ է հաւանել երգը եւ նոյնիսկ այդ երգի առանձին ձայնապնակն է թողարկել: Էլեան յայտնել էր, որ այդ մէկն իր եղբօր ընկերը` Սասուն Պասկեւիչեանն է: Եւ Լեւոնը մի ձայնապնակ էր յանձնել Էլեային` ինձ նուիրելու համար: Երբ այդ ձայնապնակն ինձ հասաւ, ես նոյնպէս ուրախացայ: Շատ հաւանեցի Լեւոնի կատարումը, միայն թէ մի երկու բառ փոխուած էր: Յաջորդ տարի, 1974 թ. մայիս ամսուայ սկզբին Լեւոնը եկել էր Երեւան համերգներով հանդէս գալու համար: Էլեան ինձ տեղեկացրեց, որ Լեւոնը Երեւանի «Արմենիա» հիւրանոցում է: Ես որոշեցի հանդիպել Լեւոնին, որ նա համերգի ժամանակ ուղղի այդ սխալ բառերը: Գնացի հիւրանոց, թակեցի Լեւոնի սենեակի դուռը, բացեց եւ ինձ տեսնելով` մտածեց, որ համերգի տոմս եմ խնդրում, եւ միանգամից ասաց` «Տոմսակ կ՛ուզէ՞ք, տոմսակ  չունեմ…»:

Ես նեղուեցի նրա վերաբերմունքից  եւ ասացի, որ տոմսակ չեմ ուզում, այլ ես «Դու հեռացար» երգի հեղինակն եմ եւ ուզում եմ, որ նա ուղղի սխալ բառերը: Լեւոնն անմիջապէս ուրախացաւ, ներս հրաւիրեց, բայց ես մերժեցի, ասացի, որ ժամանակ չունեմ ու հեռացայ: Նա անմիջապէս հասաւ ինձ, ներողութիւն խնդրեց, ու մենք հաշտուեցինք,  մտերմացանք: Հիւրասիրեց, մի երկու բաժակ խմեցինք, ասաց, որ մի երկու երգ է լսել, բայց չգիտէ հեղինակներին: Հետաքրքրուեցի, թէ ինչ երգեր են, նրանց վերնագրերը: Ասաց` «Ներիր ինձ մամա» եւ «Հայր իմ»: Ծիծաղեցի, ասացի` «Լեւոն ջան, դրանք էլ են իմ երգերը, եւ ես դրանք կը նուիրեմ քեզ»:  Լեւոնը շատ ուրախացաւ: Հետագայում նա առաջինն էր, որ այդ երգերը կատարեց սփիւռքում եւ իմ ստեղծագործական կեանքում շատ հետաքրքիր դեր ունեցաւ:

Հիւրանոցում հանդիպելու յաջորդ օրը Երեւանի Արամ Խաչատրեանի անուան համերգասրահում կայանալու էր Լեւոնի համերգի փորձը եւ  ինձ խնդրեց, որ ներկայ լինեմ:   Ես նստած էի մի անծանօթ կնոջ կողքին, որը, ինչպէս յետոյ  պարզուեց, Ֆիլհարմոնիայի  համերգային բաժնի աշխատակից Օլեա Սարգսեանն էր: Փորձի աւարտից յետոյ, Լեւոնը մօտեցաւ մեզ ու ասաց` «Տիկին Օլեա, կը ճանչնա՞ք այս երիտասարդը` «Դու հեռացար» երգի հեղինակն է»: Տիկին Օլեան շատ զարմացաւ եւ ասաց` «Օ, ես ձեզ էի փնտռում:  Դուք տեղեա՞կ էք, որ Բելլա Դարբինեանը վաղը ձայնագրելու է այդ երգը եւ մենք չգիտէինք երգի հեղինակին»: Տիկին Օլեան մեծ դեր ունեցաւ իմ ստեղծագործական կեանքում: Նա ինձ  ծանօթացրեց Ռայիսա Մկրտչեանի, Յովհաննէս Բադալեանի, Օֆելիա Համբարձումեանի, Ռուբեն Մաթեւոսեանի եւ Ֆլորա Մարտիրոսեանի հետ, որոնք կատարեցին իմ մի շարք երգերը…

Հ.- Մեր օրերում ի՞նչ ճամբայ է բռնել հայկական մշակոյթը:

Պ.- Ես  երգահան եմ  եւ նախընտրում եմ  խօսել  միայն հայկական երգարուեստի ասպարէզի ներկայիս վիճակի մասին: Իսկ այն, ինչպէս բազմիցս արտայայտուել եմ իմ տարբեր ելոյթներում (նաեւ` հեռուստատեսութեամբ), յօդուածներում, հարցազրոյցներում, մեղմ ասած` անմխիթար է, նոյնիսկ, որոշ դէպքերում` ողբերգական: Պատճառները բազմաթիւ են եւ բազմապիսի` անտարբերութիւն, անփութութիւն, որոշ դէպքերում` նոյնիսկ միտումնաւորութիւն:

Հ.- Ինչպիսի՞ն  պիտի  լինի իսկական երգը:

Պ.- Այս հարցն ինքնին մի ամբողջական հարցազրոյցի թեմա է: Նախ  պէտք է յստակեցնել, թէ ի՞նչ է նշանակում «իսկական երգ»: Աւելի՛ն` «լաւ երգ»,  «ճաշակով երգ»: Ո՞վ  կամ ովքե՞ր եւ ինչպէ՞ս պէտք է որոշեն երգի լաւը, ճաշակաւորը: Տարբեր մարդիկ դա  իւրովի են ընկալում ու մեկնաբանում, հիմնականում պատճառաբանելով, թէ «ճաշակին ընկեր չկայ» (սա էլ հէնց դժբախտութեան մի մասն է, երբ ամէն ոք իր իսկ ճաշակին համապատասխան է որոշում երգի լաւն ու վատը, ճաշակովն ու անճաշակը):  Այնուամենայնիւ, շատերը ճիշդ են ասում` մէկը գիտութեան դոկտոր է, արուեստագէտ, մտաւորական, արհեստաւոր, միւսն ամբողջ կեանքում զբաղուել է անասնապահութեամբ եւ այլն: Իմ համոզմամբ, ինչպէս արուեստի ցանկացած գործ, իսկական երգը  նախ պէտք է ունենայ ասելիք: Միւս կողմից,  քանի որ երգի մէջ համատեղ «ապրում» են խօսքն ու երաժշտութիւնը, ուստի, ամէն ինչից զատ, նրանք պէտք է լինեն  համահունչ: Նրանք փոխադարձ կապի մէջ են:  Ընդհանրապէս  երգը ես համարում եմ կենդանի օրկանիզմ, ընդ որում` մարդկային, մարդուն բնորոշ, նրան բնորոշող:

Երգն ունի իր հոգին ու ոգին (պարզ է` դրանք տարբեր բաներ են): Երգն ունի տրամաբանութիւն եւ տրամադրութիւն, շնչառութիւն (հնուց ասուած խօսք է` երգել, նշանակում է ճիշդ շնչել), առոգանութիւն, երգն ունի  իրեն իւրայատուկ ռիթմը, տեմպը, իր ջերմաստիճաններն  ու  գոյները, իր քերականութիւնը` յատկապէս շեշտադրութիւնը, կէտադրական նշանները` ստորակէտ, բութ, միջակէտ, հարցական եւ բացականչական եւ այլն,  այսինքն` բնագրին համապատասխան: Բերեմ մի պարզ օրինակ: Յայտնի է, որ նախադասութեան մէջ ստորակէտի տեղը փոխելով` կարող է փոխուել ամբողջ իմաստը,  բնականաբար` իմաստի փոփոխմամբ փոխւում է նաեւ երաժշտութիւնը  (կարելի է շատ օրինակներ բերել), մի խօսքով,  ինչպիսին բնագիրն է` երաժշտութիւնն էլ պէտք է նրան համահունչ լինի… դեռ չեմ խօսում երգի բնաւորութեան, կառուցուածքի, բաղադրութեան, «համի», «հոտի», ճաշակի, որակի եւ այլ յատկութիւնների մասին): Իմ համոզմամբ, երգը երգ  է դարձնում  երգիչը (ամենալաւ երգն անգամ վատ երգիչը կարող է տապալել, աղաւաղել, փչացնել, սակայն վատ երգը ոչ մի երգիչ էլ չի փրկի): Սովորաբար բոլոր երգիչներն էլ լաւ երգ են փնտռում, սակայն  երգն է գտնում երգչին, քանի որ  ամէն երգիչ ամէն երգ չի կարող կատարել:

Ես երգիչներին բաժանում եմ 5  խմբի: Այսինքն` եթէ , օրինակի համար, վերցնենք 100  հոգու, որոնք պարզապէս սիրում են երգել  (որոնց զգալի մասը` հաճոյքի, այսպէս ասա յաւեսի համար), ապա այդ 100-ից մօտ 60 առ հարիւրը ընդամէնը երգողներ են:  Մնացած 40- ի մի մասը երգը կատարում է, աւելի քիչ մասը երգը մեկնաբանում է, մի  5- 6 հոգի կարողանում են մտնել երգի կերպարի մէջ, եւ, ի վերջոյ, հազիւ 1 կամ 2 երգչի մէջ է, այսպէս ասած, «տեղաւորւում» երգի կերպարը: Շատ պարզ օրինակ. եթէ երգիչն իր կեանքում չի սիրահարուել, չի սիրել, չի տառապել, ապա ինչպէ՞ս կարող է իր երգով մեկնաբանել, մատուցել այդ ամէնը: Աւելացնեմ, որ յատկապէս նոր երգ ստեղծելիս ես նախ եւ առաջ նկատի եմ ունենում երգչին` նրա ներաշխարհը, էութիւնը, կատարողական արուեստը, ձայնային տուեալները:

Իմ համոզմամբ, երգը երգ է դառնում 5 գործօնով, այսինքն նախ երգահանն է (ստեղծագործողը), յետոյ` երգիչը, ապա` գործիքաւորողը, յաջորդը` նուագախումբն  իր երաժիշտներով, եւ ի վերջոյ` երգի ձայնագրումը, ներառեալ` ձայնագրման ճարտարագէտը: Ուստի, եթէ այս 5-ից որեւէ մէկը թերի լինի, երգը չի ստացուի: Իմ երգերից մէկը ես հարկադրուած ձայնագրեցի 3 անգամ, որովհետեւ գործիքաւորման մէջ թերութիւններ կային, նաեւ` որոշ երաժշտական գործիքներ ճիշդ չէին ընտրուած,  իսկ նուագախմբի ղեկավարը լաւ չէր ըմբռնել երգի բնագրի իմաստն ու խորքը: Այո, հեշտ գործ չէ  ստեղծագործելը, իմ պարագայում` երգ յօրինելը, ստեղծելը:

Հ.- Ինչպէ՞ս էք գնահատում հայ մշակոյթի  մակարդակը սփիւռքում, եւ ինչպիսի՞ն է սփիւռքահայութեան ներդրումը այս գործում` թէ՛ Հայաստանի, թէ՛ համայնքների մէջ:

Պ.- Ընդհանրապէս մշակոյթի պահպանումը ես տեսնում եմ մշակոյթի զարգացման մէջ: Ամենատարբեր պատճառներով մենք սփռուած ենք ամբողջ աշխարհում, եւ հայ մշակոյթի զարգացմամբ պէտք է զբաղուեն բոլոր հայերը` անկախ բնակութեան վայրից: Գալով երգարուեստին, պէտք է յիշեմ Պլատոնին` «Երաժշտութիւնը պետական գործ է»: Հայութեան շուրջ 70 – 80  տոկոսն ապրում է հայրենիքից դուրս` սփիւռքում: Իսկ սփիւռքաբնակ հայութիւնը հիմնականում յոյսը դրել է հայրենաբնակ հայութեան վրայ, որտեղ ճարպկորդիք կարծեցեալ ազատութեան քօղի տակ աւերներ են գործում: Տարբեր առիթներով կրկնել եմ երաժշտագէտ, կոմիտասագէտ Արթուր Շահնազարեանի ելոյթներից մի հատուած` «Եթէ Թուրքիան մէկ միլիառ տոլար ծախսեր իր մշակոյթը տարածելու հայութեան մէջ, որին եղեռնի է ենթարկել, ապա այն յաջողութեանը չէր հասնի, ինչ մենք ինքներս ենք անում…»: Բայց միայն թուրքականը չէ: Մեր ժամանակակից երգարուեստը հեղեղուած է արաբական,  պարսկական, հնդկական,  սպանական, յունական, ամերիկեան, ֆրանսական ու չգիտեմ թէ էլ ինչական երաժշտական ուղղութիւններով, նմանակումներով, կապկումներով: Եւ այս հարցում հիմնական մեղաւոր պատասխանատուները, ինչպէս յաճախ եմ արտայայտուել, մեր մտաւորականներն են` թէ՛ հայրենիքում, թէ՛ սփիւռքում: