Խմբագրական
Ժողովուրդի Հարազատ Զաւակը
(Վրթանէս Փափազեանի Ծննդեան
100-Ամեակին Առիթով)
Պատկերացուցէք պահ մը 1890-ական թուականներու հայ կեանքը: Այդ կեանքին առանցքը կազմող Արեւմտեան Հայաստանը: Թրքական արիւնոտ բռնապետութիւնը: Հայ գիւղացիութեան եղերական ճակատագիրը: Յեղափոխական տարերային խմորումները: Հայ ժողովուրդի մահու եւ կենաց գօտեմարտը իր դարաւոր ոսոխին դէմ:
Երկունքի մէջ է հայ կեանքը: Վերահաս փոթորիկներու, անհաւասար մաքառումներու, յոյսի ու յուսախաբութեան, արիւնոտ նախճիրներու եւ ազատութեան մօտալուտ արշալոյսներու հեռանկարները հզօր ալիքներու ուժգնութեամբ կը մրրկահարեն հայ հոգիները, կը ցնցեն մեր գոյութեան հիմքերը: Անակնկալներով յղի է ապագան, եւ մութ ու լոյս ստուերները կը շարժին հայ կեանքի հորիզոնին վրայ:
Տագնապահար մտաւորականութիւն մը, խրտնած մրրկահաւերու պատկերով, կուրծք կու տայ հայ կեանքը խռովող փոթորիկներուն եւ գերագոյն ճիգերով կը ջանայ դէպի խաղաղ նաւահանգիստ առաջնորդել հայ կեանքի հողմածին նաւը:
Ահա այն մթնոլորտը, մօտաւոր պատկերացումով, որ ապրեցաւ, պայքարեցաւ եւ ստեղծագործեց Վրթանէս Փափազեան եւ անկրկնելի սերունդը հայ յեղափոխական մտաւորականութեան:
Վրթանէս Փափազեան, իբրեւ սրբազան միջինը հայ մտաւորական ընտրանիին, կրթական մշակ է նախ, որ կը շրջի գիւղէ գիւղ ու գաւառէ գաւառ` լուսաւորելու համար հայ ժողովրդական զանգուածները, ստեղծելու համար հոգեպէս, իմացապէս վերանորոգ, բարձրորակ հայութիւնը եւ վերակերտելու համար հայ ժողովուրդի եղերական ճակատագիրը հայոց փառապանծ պատմութեան արժանի փառքով:
Յեղափոխական գործիչ է յետոյ, որ նոր աշխարհի նոր գաղափարներով ու ոգիով կը փորձէ վերակազմակերպել հայ կեանքը, փոխակերպել հայ մարդը` վերստեղծելու համար կենսունակ, այլ մանաւանդ մարտունակ հայութիւնը, որ գիտակցութիւնը ունենայ իր ներքին ուժերուն եւ խիզախութիւնը` վերակերտելու իր ազգային ճակատագիրը` սեփական հայրենիքի եւ սեփական պետութեան, այլ մանաւանդ արդար կարգերու վսեմական տեսիլներով:
Հայ գրագէտն է ապա, որ իր հոգեմտաւոր բոլոր ուժերը, բովանդա՛կ տաղանդը ի սպաս կը դնէ նոր աշխարհի նո՛ր հայութեան եւ յարուցեալ Հայաստանի սրբազան Երազին: Որ կ՛ոգեշնչէ, հոգեպէս ու իմացապէս կը սպառազինէ ժողովրդական լայն զանգուածները` զայն վերադարձնելու համար իր ցեղային ակունքներուն եւ շարժման մէջ դնելու համար դէպի ապագայի լուսաւոր հորիզոնները:
Ահա՛ թէ ինչու ան` Վրթանէս Փափազեան բնական շարունակողն ու ստեղծագործաբար զարգացնողը եղաւ Մեծ Րաֆֆիի աւանդութիւններուն, ոգեկան ու գաղափարական ընդհանուր ձգտումներուն:
Իր գրականութիւնը ձգտումնաւոր գրականութիւն մըն է: Հարազատ ցոլացումը իր ժողովուրդի ապրումներուն, իղձերուն, եղերական կեանքին ու ճակատագրին: Պարզ` իր ոճով, ինչպէս հայ գիւղացիի տոհմիկ կենցաղը, պայծառ` իր գաղափարական աշխարհով, ինչպէս խոնարհ խաւերու պարզունակ հոգին: Առոյգ ու կենսունակ, ինչպէս աշխատաւոր հայ ժողովուրդը` իր բարի, շինարար ու յաւերժօրէն լաւատես ոգիով:
Անոր հերոսները, գրեթէ բոլորը անխտիր, ազատութեան երազը ունին իրենց հոգիին մէջ: Ազատութեան ձգտումն է անոնց թեւ ու թռիչք տուող կենարար ուժը: Եւ ազատութեան ի խնդիր պայքարը առանցքը կը կազմէ անոնց կեանքին, կ՛իմաստաւորէ ու կը լուսաւորէ անոնց գոյութիւնը:
Բարիին, գեղեցիկին, վսեմին, այլ մանաւանդ ազատութեան ազնուական կիրքն է, որ կը լեցնէ անոնց կեանքը, հոգին, մղում ու թափ կու տայ անոնց պայքարին: Ազնուական այդ կիրքն է, որ հաղորդական ու վարակիչ կը դարձնէ հեղինակին շունչը եւ զայն հարազատ կ՛ընծայէ մեր ներաշխարհին:
Էականը այս ձգտումն է ահա, այրուելով լոյս տալու հրայրքը, անձնուրացութեան այս խիզախ ոգին, որ տարօրէն գեղեցիկ ու հայադրոշմ կ՛ընծայէ անոր գրականութիւնը` իբրեւ իր ժամանակի տրամադրութեանց ու ապրումներուն հարազատ արտայայտութիւնը:
Ազնուական այս կիրքը, նորահրաշ այս ոգին իբրեւ մթնոլորտ եւ ձգտում, կը լեցնէ Վրթանէս Փափազեանի գրեթէ բոլոր պատմուածքները, հեքիաթները, այլաբանական պատումները, վէպերը, թատրերգութիւնները:
Եւ, իբրեւ այդպիսին, անոնք ամէնէն յատկանշական ու արժէքաւոր նուաճումները կը կազմեն հայ յեղափոխական գեղարուեստական գրականութեան, ուրոյն ու մնայուն տեղ մը ապահովելով հեղինակին` հայոց գրականութեան փարթամ այգիին մէջ:
