2016 թուականի 25 յունուարին Հայագիտական ուսմանց ծրագիրը պատիւը ունեցաւ կազմակերպելու Գրիգոր Պըլտեանի գրական գործունէութեան 50-ամեակի յոբելենական հանդիսութիւնը: Գրիգոր Պըլտեան անձամբ ներկայ գտնուեցաւ եւ մասնակցեցաւ հանդիսութեան, իրողութիւն մը, որ Հայագիտական ուսմանց ծրագիրին համար եղաւ յատկապէս յիշատակելի:
Բացման խօսքը կատարեց Հայագիտական ուսմանց ծրագիրի ղեկավար Գրիգոր Մոսկոֆեան: Ան հիացումով խօսեցաւ Պըլտեանի գրականութեան մասին, որ կրցած է անցնող 50 տարիներու ընթացքին պահել իր «թարմութիւնը»: Մոսկոֆեան խօսեցաւ հայ գրականութեան վրայ Պըլտեանի ունեցած դրական ազդեցութեան մասին` աւելցնելով, որ Պըլտեան անդրանցած է մեր ժամանակներու հայ գրականութեան արտայայտչամիջոցի եւ իմաստի սահմանագիծերը: Այս ձեռնարկին ներկայ էին նաեւ երիտասարդ գրող Քրիստիան Բատիկեան, որ Պըլտեանի հին գործերէն կարդաց, եւ Մոնրէալէն` Րաֆֆի Աճեմեան, որ ղեկավարեց այս զրոյց-հանդիպումը: Հարկ է նշել, որ Աճեմեան տարբեր առիթներով լայնօրէն անդրադարձած է Պըլտեանի գրականութեան: Այս ձեռնարկը տեղի ունեցաւ SOAS-ի (Լոնտոնի համալսարան) «Խալիլի» սրահին մէջ:
Րաֆֆի Աճեմեան արտայայտեց իր գոհունակութիւնը` մասնակցելու այնպիսի իրադարձութեան մը, ուր որեւէ քաղաքական պատկանելիութիւն կամ ուղղութիւն չէր քարոզուեր կամ փառաբանուեր: Ան նշեց, թէ հայկական գաղութներուն մէջ տեղի ունեցող նմանատիպ հանդիսութիւններու ընթացքին, ուր կը նշուի գրողի մը գործունէութեան յոբելեանը, ընդհանրապէս թաքուն կամ բացայայտ կապ մը կ՛ըլլայ գրողին եւ տուեալ քաղաքական խմբակցութեան միջեւ: Իսկ այս հանդիպումին ընթացքին այսպիսի յաւակնութիւններ չկային. այլ կային Պըլտեանի գործերը գնահատող եւ ընթերցող ներկաներ: Աճեմեան Գրիգոր Պըլտեանի գործերուն վրայ ընդհանուր ակնարկ մը նետեց` նշելով անոր կրած ազդեցութիւնները, եւ անդրադարձաւ այն պատճառներուն, որոնք դրդեցին Պըլտեանը գրելու զինք շրջապատող աշխարհին մասին:
Ապա Րաֆֆի Աճեմեան մեկնարկեց զրոյց մը Պըլտեանին հետ: Ան Պըլտեանին հարցուց իր կողմէ «պարզամիտ» դասուող հարցում մը, սակայն ատիկա Պըլտեանին հարցուելիք ամէնէն պատշաճ հարցումն էր. «Ե՞րբ, ինչպէ՞ս եւ ինչո՞ւ որոշումը տուիք գրելու»: Պըլտեան յստակ թուական մը տուաւ` 1965-ի ապրիլը: Այդ թուականին Պըլտեան կը յաճախէր լիբանանեան-ֆրանսական երկրորդական վարժարանը (lycée franco-libanais). այս մէկը Պըլտեանին համար նոր եւ անծանօթ միջավայր մըն էր: Ան միակ հայ աշակերտն էր դասարանին մէջ: Այս շրջանին է, որ ան կը հանդիպի Միշէլ Ռիպոնի. Պըլտեան զայն կը նկարագրէ որպէս փիլիսոփայութեան հիանալի ուսուցիչ: Պըլտեան Ռիպոնին կը վերագրէ գրող դառնալու իր ներշնչումը: Պըլտեան ուզած էր մասնաւորապէս փիլիսոփայութեան գրող դառնալ: Ռիպոն շատ կը խօսէր ֆրանսացի բանաստեղծ, գրող եւ փիլիսոփայ Փոլ Վալերիի մասին, հետեւաբար Պըլտեան նշեց, որ իր առաջին գրական փորձերը մեծապէս ազդուած էին անկէ:
Աճեմեանի երկրորդ հարցումը կը վերաբերէր Պըլտեանի ընտրած գրական լեզուին. «Ինչպէ՞ս որոշեցիք հայերէնով գրել»: Պըլտեան պատասխանեց` ըսելով, թէ իր մտքէն բնաւ չէր անցած ուրիշ լեզուով գրել, հակառակ անոր որ հայերէնով գրելու որոշումը կայացուցած է Փարիզ գտնուած ժամանակ: Այս ժամանակաշրջանին է, որ ան ծանօթացած է Յակոբ Օշականի գործերուն, նախ` գրաքննադատական ժանրին: Պըլտեան խոստովանեցաւ, որ այդ ժամանակ զարմացած էր` տեսնելով, որ այդքան խորունկ եւ բարդ միտքեր կարելի էր արտայայտել հայերէնով: Պըլտեան նաեւ նշեց Վահան Թէքէեանը, որուն գործերը ինք նախապէս պարզ ու անհետաքրքրական գտած էր, բայց աւելի ուշ անդրադարձած էր, որ Վահան Թէքէեան մեծ ազդեցութիւն ունեցած է արեւմտահայ լեզուի գրական զարգացումին վրայ: Պըլտեան անդրադարձաւ իր յաճախած հայկական դպրոցի ուսուցումին թերութիւններուն. աշակերտները չէին խրախուսուեր կարդալ «դժուար» գրողներ եւ անոնց չէին սորվեցներ գրական օրէնքներուն մասին: Այս մէկը ուսուցիչներուն տուեալ նիւթին մէջ ունեցած անգիտութեան հետեւանք էր: Պըլտեան ակնարկեց, թէ հայ գրականութեան եւ գրելու արուեստին տիրապետելու համար հարկ էր ձեւով մը «ինքնուսոյց» ըլլալ: Աճեմեան նշեց, թէ այդ տարիներուն բանաստեղծութիւններ գրելը տարածուած էր, երեւոյթ մը, որ կը շարունակուի մինչեւ այսօր: Պըլտեան պատասխանեց` ըսելով, թէ գրական գործունէութեան առաջին տարիներուն հայերէնով բանաստեղծութիւններ գրելը շատ դժուար կը սեպէր, քանի որ դեռ ամբողջովին չէր տիրապետած լեզուին: Ան յիշեց, թէ ինչպէս կը նստէր ու ժամերով կը սպասէր, որ ներշնչուի… Հայոց լեզուին չտիրապետելէն եւ հայերէնի հետ փորձառութիւն մը չունենալէն բացի, Պըլտեան ոչ ոք ունէր իրեն տաղաչափութիւն սորվեցնող: Պըլտեան առանձին կը սորվի այս բոլորը, նախ գիրքերու միջոցով ապա` լեզուին հետ աւելի ու աւելի աշխատելով, ծանօթանալով նաեւ անոր ձայներուն ու կշռոյթներու բնոյթին:
Պըլտեան ապա խօսեցաւ իր անձնական գրական ոճի զարգացումին մասին: Գրելու ժամանակ ան ինքն իրեն սահմաններ եւ առաջադրանքներ կը դնէր` նախադասութեան կառուցուածքին եւ բառերուն հետ խաղալով: Այս մէկը ան սորված էր Փոլ Վալերիէն: Օրինակի համար, Պըլտեան կը փորձէր քանի մը տող գրել` խուսափելով տուեալ ձայնաւոր մը գործածելէ: Այս մէկը նպատակայարմար վարժութիւն մըն է, որպէսզի գրելը ըլլայ աւելի դժուար առաջադրանք մը, եւ որպէսզի լեզուի տիրապետումը աւելի ամրանայ: Պըլտեան նշեց, որ այսպիսի ծանրաբեռնումը կարելի է անշուշտ միայն այն ժամանակ, երբ լեզուի տիրապետումը որոշ մակարդակի արդէն հասած է:
Աճեմեան նշեց, թէ Պըլտեան արդէն գրած է, որ գիտեր, թէ բանաստեղծութիւնը ի՛նչ չէ. Պըլտեան թուեց լեզուի տեսակներ, որոնք, ըստ իրեն, բանաստեղծութիւն չեն համարուիր. ասոնք են` նկարագրական, հայրենասիրական, հռետորական եւ նարկիզականները: Բանաստեղծութեան մէջ Պըլտեանի առաջնակարգ նպատակներէն է ջնջել «ես»-ը: Բառերու խաղի վարժութիւնը Պըլտեանի համար պարզապէս զուարճանք չէր, այլ միջոց մը` լեզուին տիրապետելու մինչեւ ա՛յն աստիճան, որ «ես»-ը ելլէր գրութեան մէջէն: Ասոնք եղան վարժութիւններ, որոնք Պըլտեանին առիթ տուին հետագային աւելի ազատ արտայայտուելու` առանց ապաւինելու «ես»-ին, որպէս ներշնչման աղբիւրի: Գրելու հմտութիւնը զարգացնելու համար պէտք է աշխատիլ մտքին, զգացումներուն եւ լեզուին վրայ: Բանաստեղծութիւն գրելու գերագոյն նպատակը մտքի եւ լեզուի հաշտեցումն է:
Պըլտեան շարունակեց անդրադառնալ իր գրական գործերուն պատմութեան` խօսելով բանաստեղծական, գրաքննադատական գործերուն, մանտրաներուն եւ «պատում»-ներուն մասին: Պըլտեան բացայայտեց «պատում»-ի իր հասկացողութիւնը (որ կու գայ «պատմել» բայէն, նաեւ արմատն է «պատմութիւն» բառին): Ան գրական այս ոճը տարբերեց վէպէն` այս վերջինը համարելով աւելի մեծ գործ, որ կը հիմնուի նիւթի մը վրայ եւ անպայման պէտք է հերոս մը ունենայ: Իսկ «պատում»-ը մտածելակերպ մըն է, որուն ընդմէջէն խնդիր մը կ՛առաջադրուի: Գրութիւն մը, որ յստակ խնդիր մը չունի, պարզապէս կը դառնայ պատմութիւն մը, եւ այս մէկը չի կրնար «պատում» սեպուիլ: Պատմութիւն մը պարզապէս պատմելը կամ նկարագրելը չի հետաքրքրեր զինք.«պատում»-ին մէջ խնդիր մը կամ հարց մը պէտք է խուզարկուի:
Պըլտեան հաստատեց պատկերի մը կարեւորութիւնը. Արիստոտէլ ըսած է, որ մարդ չի կրնար մտածել առանց պատկերի: Պատկերը այն կերպն ու տեսքն է, որուն միջոցով մարդ կը մտածէ: «Պատում»-ին նպատակն է կեանք տալ պատկերին: Պատկերը նախապէս «սառած» է, «պատում»-ն է, որ շունչ ու կերպարանք կու տայ անոր: Պըլտեան կը շեշտէ, որ գրելու ժամանակ մարդ պէտք չէ պատկերին գերին դառնայ ու պէտք չէ անոր յանձնուի…:
Ձեռնարկի աւարտին, Պըլտեան շնորհակալութիւն յայտնեց Գրիգոր Մոսկոֆեանին` այս յոբելեանը կազմակերպելու համար: Պըլտեանի համար խնդրայարոյց էր այս ձեռնարկը գրական գործունէութեան «50-րդ յոբելեան» անուանելը. ան պիտի նախընտրէր զայն կոչել հանդիպում մը, որուն նիւթը գրականութիւնն էր:
Հայագիտական ուսմանց ծրագիրը պատիւը ունեցաւ այսպիսի ձեռնարկ մը կազմակերպելու` հաճոյքը ունենալով անձամբ հիւրընկալելու Գրիգոր Պըլտեանը եւ լսելու անոր իսկ կողմէ ներկայացուած գրական գործունէութեան քննարկումը:
ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ ՈՒՍՄԱՆՑ ԾՐԱԳԻՐ
Լուսանկարները՝
«Հայագիտական Ուսմանց Ծրագիր»-ի
Լոնտոն
