Վարդանանց պատերազմի մասին հրապարակային խորհրդածութիւն կատարելը աւանդութիւն յարգելու հերթական առիթ է նախ եւ առաջ. բայց հերթական հասկացողութիւնը ինքնին ներկայ օրինաչափ նկատուած առումներուն մէջ երբեմն սովորութիւն յարգելու տպաւորութիւն կրնայ ձգել, եթէ այդ հերթականին չուղեկցուին ժամանակակից, ամենահրատապ խնդիրներու հետ խորհուրդներու զուգահեռման փորձերը:
Մամուլը հերթական անգամ այս սովորութիւնը յարգելու ձեւականութեան փորձութեան առջեւ կը գտնէ ինքզինք եւ կը դիմագրաւէ ժամանակակից դէպքերու հետ զուգահեռումի արուեստականութենէն հեռու մնալու խնդիրը:
Բայց Վարդանանց խորհուրդը այնքան մարմնաւորած է ու ներփակած հայ ժողովուրդի գոյութեան եւ ազգի շարունակականութեան խորհուրդներու ամբողջութիւնը, որ հայ կեանքին հետ առնչուած իւրաքանչիւր արմատ նետող իրադարձութիւն այս կամ այն կերպով կը գտնէ կարմիր թելը, որ զայն կը կապէ Վարդանանց խորհուրդին:
Եւ այս պարագային նոյնիսկ Եղիշէ պատմիչին ենթակայականութիւնը` Վարդանը հերոսացնելով Վասակը ստորադասելու, կամ գուցէ պատերազմի տարողութեան ուռճացումներն ու ընդհանրապէս Մամիկոնեաններու դերակատարութեան անառարկելիութիւնը ներբողող, դարձեալ գիտականօրէն կը կապուի հայ ժողովուրդի լինելութեան եւ ազգի շարունակականութեան հայկական փիլիսոփայութեան ակունքներուն:
Եթէ Վարդանանցը փրկած է մեր գոյութիւնը, ապա այդ խորհուրդի եղիշէական ներկայացումն ու մեկնաբանութիւնը ահաւասիկ դարերէ ի վեր կը պահէ իր ազդեցիկութիւնը մեր ազգային ինքնուրոյնութեան պահպանման ընդհանուր աշխատանքներուն վրայ:
Այս օրերուն առաջին մտաբերումը Վարդանանց պատերազմին բնոյթին կը վերաբերի: Բնոյթով կրօնական էր պատերազմը: Կրօնի պարտադրանք մէկ կողմէ, միւս կողմէ կրօնի կառչածութիւն: Դիւանագիտական միջոցներու օգտագործում` դաւանափոխութիւն իրականացնելու, միւս կողմէ նաեւ դիւանագիտական ուղիներու որոնում ճակատային պատերազմներէ խուսափելու, սակայն ինքնութիւնը պահելու:
Այստեղ կայ, գոյութիւն ունի նաեւ հոգեւոր եւ ռազմաքաղաքական իշխանութիւններու մտածողութիւններու համատեղում: Աւելի՛ն. հոգեւոր եւ ռազմաքաղաքական ղեկավար դասերուն առընթեր, ինչ որ ամէնէն կարեւորն է նաեւ` քաղաքացիական մտածողութեան համալրում:
Այս միաւորումն է փաստօրէն, որ անհաւասար կռիւէն խուսափիլ չէ տուած հայկական կողմը: Եւ այնքան մէկութիւն ստեղծած է իբրեւ համոզում` հայ ազգի գոյութենական կռիւ, որ ռազմի նախօրէին այս վարքագիծէն նուազագոյն շեղում, աւելի ճիշդը պիտի ըլլար ըսել հաւանաբար այլընտրանքային մտածողութիւն, ծայրայեղականացուած է իբրեւ ընկալում եւ բանաձեւուած իբրեւ դաւաճանութիւն:
Այդպէս է. երբ սպառած են միջոցները, երբ հնչած է մահ ու կենաց կռուի ժամը, երբ միաւորուած է ազգը պատերազմի դուրս գալու իրմէ հզօրին դէմ, այնտեղ այլեւս չեն ընկալուիր այլ ուղիներու մատնանշումը, բայց մանաւանդ ընդհանուր որոշումին մասնակից չդառնալու դասալքումները:
Միայն Եղիշէի ներբողը` Մամիկոնեան տոհմին, բաւարար պիտի չըլլար անմահացնելու սրբազան պատերազմը: Այստեղ կայ թէ՛ պատերազմին եւ թէ՛ «Ազատութիւն կամ մահ» նշանաբանին զանգուածային առարկայացման փաստը: Այլապէս, բազմաթիւ են ներբողական գրականութեան նմուշները, պատմագրական փորձերը տարբեր երեւոյթներու, որոնք չեն դիմացած ժամանակի մաշումին: Անշուշտ այդ բոլորին վրայ աւելցած են Վարդանանցը համաժողովրդայնացնելու իրերայաջորդ սերունդներու հաւաքական կամքը եւ այդ կամարտայայտութեան գործնականացումը ամէն մակարդակի վրայ` աշակերտականէն մինչեւ համայնքային:
Կրնա՞նք այսօր հարցականի տակ առնել, որ նշումի տարողութեան աւանդութիւնները խախտելու հաւանականութեան առջեւ կը գտնուինք: Առ այժմ հարցումի ձեւով դրուած մտահոգութիւնը կրնայ հաստատումի անցում կատարել, եթէ…
Եթէ միութիւնները, վարժարանները, յարանուանութիւնները, եկեղեցական խորհուրդներն ու հայ կեանքին մէջ դեր ստանձնելու յաւակնութիւնը ունեցողները սկսին հրաժարիլ Վարդանանց խորհուրդի նշումէն: Նշում, որ ոգեկոչականի սահմանները անդրանցնելով, քաղաքական հրատապ գործընթացներու հետ խորհուրդներու զուգահեռումը կատարէ եւ հոգեւորէն կրթական, մշակութայինէն մարզական եւ իւրաքանչիւր ոլորտի ու անդաստանի մէջ Աւարայրներ մղելու, անհաւասար մարտերու պատրաստակամութեամբ հրապարակ գալու գիտակցական ենթահողի պատրաստութեան ծառայէ:
Այլապէս ո՛չ Եղիշէի ներբողը, ո՛չ Ղեւոնդ Երէցի ճառը, ո՛չ Վարդանի հերոսացումն ու ո՛չ ալ վաթսուն հազար կտրիճները կը դիմանան այսօրուան փիղերուն ոտքերուն տակ:
