«Երկիր Մետիա» կը հաղորդէ, որ Հայաստանի ազգային արխիւը հրատարակութեան կը պատրաստէ Արեւմտեան Հայաստանի հայկական քանի մը եկեղեցիներու կալուածագիրները: Ամենայն հայոց կաթողիկոսի դիւանի ֆոնտին գրագրութիւնները ուսումնասիրելու ատեն Հայաստանի ազգային արխիւի աշխատակիցները գտած են այս բացառիկ ու արժէքաւոր կալուածագիրները, որոնք Օսմանեան կայսրութեան իշխանութիւններուն կողմէ տրուած փաստաթուղթեր են, եւ որոնք կ՛արձանագրեն ու մանրամասնօրէն կը նկարագրեն, թէ տուեալ եկեղեցին ի՛նչ կալուածներ եւ ի՛նչ սեփականութիւն ունեցած է:
«Կը նշուի գաւառը, գիւղը, վայրը, կալուածը, նշուած է` ո՞ւր կը գտնուի, սահմանները, ի՞նչ կայ տուեալ մարգագետինի 4 կողմը», բացատրած է Հայաստանի ազգային արխիւի գիտահետազօտական աշխատանքներու բաժանմունքի վարիչ Գոհար Աւագեան: Գտնուած շուրջ 200 կալուածագիրները կը պատկանին միայն քանի մը եկեղեցիներու: Կալուածներէն իւրաքանչիւրին` արտին, հողատարածքին, խանութին ու նոյնիսկ բաղնիքին համար առանձին փաստաթուղթ պատրաստուած է: Սեփականութեան նման վկայականներ ունեցած են մեր բոլոր եկեղեցիները, բայց անոնցմէ շատերուն մասին առայժմ տեղեկութիւններ չկան:
«Այս եզակի նմուշները գաղթի ընթացքին փրկած եւ Մայր Աթոռ հասցուցած է Պայազետի քահանան: Ազգային արխիւին կազմած գիրքին մէջ լոյս պիտի տեսնեն բնագիրներու լուսանկարները, եւ անոնց կարճ բովանդակութիւնը հայերէն եւ ռուսերէն, հաւանական է` նաեւ անգլերէն: Առանձին թղթածրարի մը մէջ Պայազետի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ կալուածագիրներն են: Եկեղեցին արդէն գոյութիւն չունի, բայց անոր սեփականութիւնը, ըստ կնիքով հաստատուած փաստաթուղթերուն, անառարկելի եւ անժամկէտ է: Պայազետի եկեղեցւոյ կալուածին փաստաթուղթը օսմաներէնէ, որուն հայերէն թարգմանութիւնը մենք ունինք: Գրուած է, որ արեգակի նման պարզ եւ յաւերժ է այն, որ այս տարածքը կը վերաբերի, այսինքն` կը պատկանի հայ եկեղեցւոյ», դիտել տուած է Գոհար Աւագեան:
Ըստ անոր, փաստաթուղթերը հրատարակութեան նախապատրաստելու ընթացքին դժուարութիւններու հանդիպած են, մանաւանդ տեղանունները օսմաներէն թարգմանելու իմաստով: Հոն նշուած է նաեւ կալուածին արժէքը: «Պէտք է քիչ մը աւելի խորը ուսումնասիրել, համեմատել, թէ այդ գումարը հիմա որքա՛ն կը կազմէ, հողը ի՛նչ կ՛արժէր: Հաշուի առնելով, որ այդ 150-170 կալուածագիրները կը վերաբերին ընդամէնը քանի մը եկեղեցւոյ, բաւականին լուրջ թիւ կ՛ունենանք», նշած է Աւագեան:
Եկեղեցիներու կալուածագիրները իրաւական հիմք ունեցող փաստաթուղթեր են: Հեղինակները յոյս ունին, որ հրատարակութենէն ետք գիրքը մասնագէտներու համար ուսումնասիրութեան կարեւոր նիւթ կ՛ըլլայ:
