«Փրկեցէ՛ք Անապատի Որբերը

ՀԵՐԱ ԾՈՒՐՈՒ

1910-ին, երբ մեծ մայրս` Սիրվարդը ծներ է Արաբկիրի Տասքուսա գիւղը, չէր գիտեր, որ հինգ տարի ետք պիտի կորսնցնէր քոյր-եղբայրները` մահուան ճամբաներուն վրայ, անապատին մէջ: Ոչ ալ իր մայրը` Հայկանուշը, հարս եկած` հեռաւոր Ակն քաղաքէն, միտքէն կ՛անցընէ՞ր, որ պիտի կորսնցնէր քոյր-եղբայրները եւ նոյն ձեւով` մայրն ու հայրը: Մեծ պապս` Թովմասը, երբ ջութակ կը նուագէր տօներուն` Արաբկիրի մայր եկեղեցիին մէջ, նոյնպէս չէր մտածեր, որ 15 սեպտեմբեր 1957-ին, քաղաքապետութիւնը ուժանակով պիտի պայթեցնէր 13-րդ դարու կառոյց այդ տաճարը: Ինծի կ՛ըսէր.- «Մեր եկեղեցին 3000 հոգի կրնար ընդունիլ: Մեծ մօրդ մկրտութեան շուրջի գիւղերէն ալ ժողովուրդ հաւաքուեցաւ. այն ատեն Արաբկիրը 11 հազարէն աւելի հայութիւն կը հաշուէր»:

Տէր Զօրի այրող աւազներուն մէջ անյայտ ու անհետ կորսուած ազգականներ, կորսուած քոյր-եղբայրներ. հասա՞ն որեւէ տեղ, ո՞ղջ են. եթէ փրկուեցան, ո՞ւր են… Մեռա՞ն. ո՞ր հողը ծածկեց զիրենք… ո՞ւր վառես մոմ մը իրենց հոգիին: Հարցումներ` ասոնք, պահուած հարազատներուս հոգիին խորը, անոնց, որոնք յաջողեցան բոպիկ եւ սովահար հասնիլ Պոլիս, Գում-Գաբուի հայոց պատրիարքարանը, գաւառներէն փրկուած անհամար գաղթականներու այդ ապաստանարանը:

Հոն, Գում-Գաբուի ապաստանեալները կը գտնէին զիրենք պաշտպանող երդիք մը եւ կտոր մը հաց.  առաջին դարման մը` իրենց տառապանքին:

Քիչ ժամանակ ետք որբերուն համրանքը կ՛աճէր հազարներով: Հայկական կազմակերպութիւնները կը բանային խոհանոցներ` զանոնք կերակրելու համար. կը հայթայթէին հագուստեղէն: «Ի՜նչ որբ,- կը կանչէր Հայկանուշ մամիկս,- մեր աղջիկներն են, մեր որդիներն են, մե՛ր զաւակները»: Այսպէ՛ս, ամէն կիրակի, ամբողջ տարի մը, կերակուրներ կ՛երթային իրենցմէ` Պոլսոյ որբանոցներուն:

1917-ի սկիզբը, ա՛լ ձուլուած Գում-Գաբուի համայնքին, մերինները կը մասնակցէին «անապատի որբերուն համար» կազմակերպուող հանգանակութիւններուն: Իրենց զրկանքին մէջ անոնք կը հաւաքէին` ինչ որ կրնային իրենց «զաւակներուն» համար: Այդ օրերէն միակ յիշատակը, փրկուած` գրքի մը մէջ պահուելով, թուղթէ կրծքանշան մըն է, 98 տարեկան, պարզ վերնագրով մը`

«Փրկեցէ՛ք Անապատի Որբերը»

Մեծ մայրս կ՛ըսէր. «Երբ ժողովուրդ մը չ՛ուզեր մեռնիլ, չի մեռնիր»: Կրծքանշանը, մեծ պապիս օձիքէն, անցեր է իր որդիին` Գառնիկի ձեռքը, որ ծներ է Գում-Գաբու, 1922-ի շուրջ, եւ յետոյ իր ձեռքէն հասեր է իմ ձեռքս: Իր մահէն քանի մը տարի առաջ, Գառնիկ պապս զիս կանչեց` ինծի յանձնելու համար ընտանեկան աւանդները: Ո՛չ ոսկի լիրաներ, ո՛չ զարդեղէն ու ադամանդ, այլ` հին լուսանկարներ, հին գրութիւններ:

«Մեր ժառանգութիւնը,- ըսաւ ինծի,- մեր պատմութիւնն է»:

Իսկ Սիրվարդ մեծ մայրս կը շարունակէր` «Թէ մայրդ անգամ մտքէդ հանես, քու մայր լեզուդ չմոռնաս»:

*   *  *

Այսօր, «Ազատ Օր»-ի օգնութեամբ, կրծքանշանը հասած է եւ կը ցուցադրուի Ցեղասպանութեան թանգարանին մէջ, Հայաստան: Ջուրը իր ճամբան գտաւ:

Նուէրս թո՛ղ ըլլայ ի յիշատակ Սիրվարդին, Արուսին եւ Գառնիկին` Հայկանուշի եւ Թովմասի զաւակներուն. ազգականներուս, որոնք փրկուեցան, որպէսզի ես ծնիմ եւ ըլլամ…